Ορισμένες σκέψεις για μετά το Πάσχα: ἔθος και ήθος στην σχέση ανθρώπου και ζώου

Κάθε χρόνο, κατά τους θερινούς μήνες, διοργανώνεται στα Νησιά Φερόε το grindadráp, το κυνήγι και η σφαγή φαλαινών. Σύμφωνα με τα στοιχεία περιβαλλοντικών οργανώσεων, περίπου 1000 φάλαινες σκοτώνονται ετησίως στα Νησιά Φερόε. Τα τελευταία χρόνια φιλοζωικές οργανώσεις και ακτιβιστές από όλο τον κόσμο προσπαθούν να σταματήσουν αυτό το έθιμο. Όπως φαίνεται στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ ‘Τα νησιά και οι φάλαινες’ του Michael Day, η επέμβαση των εξωτερικών παραγόντων είχε τα αντίθετα αποτελέσματα, αναζωπυρώνοντας το ενδιαφέρον των ντόπιων για το grindadráp το οποίο ανάγεται στην εποχή των Βίκινγκ.

Γράφει ο Πάνος Ζερβουδάκης Αρχαιολόγος

Οι κάτοικοι των Νησιών Φερόε κατηγορούνται συχνά για την περιβαλλοντική καταστροφή που προξενούν με το κυνήγι φαλαινών, ωστόσο φαίνεται πως αυτοί είναι οι πρώτοι οι οποίοι έχουν βιώσει τον αντίκτυπο της μόλυνσης του περιβάλλοντος για την οποία ουδόλως ευθύνονται. Η υψηλή συγκέντρωση σωματιδίων υδράργυρου και πλαστικού στα ψάρια και ιδιαίτερα στις φάλαινες που καταναλώνουν παραδοσιακά οι ντόπιοι έχουν αρχίσει να τους προκαλούν προβλήματα υγείας, συνιστώντας την αποφυγή κατανάλωσης φάλαινας. Πολλοί από τους κατοίκους, ωστόσο, αρνούνται να αλλάξουν συνήθειες.

Εβραϊκό ‘πεσάχ’, ελληνικό Πάσχα και η ιδέα της θυσίας

Ο Μίκης Θεοδωράκης τοποθετήθηκε δημόσια σχετικά με το βάρβαρο, όπως το χαρακτηρίζει, έθιμο του σουβλίσματος του αρνιού, και την μαζική σφαγή αμνοεριφίων για τον εορτασμό του Πάσχα, προτείνοντας την διακοπή του. Το κείμενό του αναφέρεται ακόμα στην γενικότερη σχέση ανθρώπου και ζώου στην χώρα μας, τα συχνά φαινόμενα κακοποίησης και την προσπάθεια που καταβάλουν οι ζωόφιλοι, χωρίς την αρωγή της πολιτείας. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι η καταγωγή του μεγάλου μουσικοσυνθέτη είναι από την Κρήτη όπου το σούβλισμα του αρνιού δεν αποτελεί παράδοση (συχνότερα απαντάται το αντικριστό ή το ψητό στον φούρνο κρέας), αν και τα τελευταία χρόνια αρκετοί μιμούνται αυτό το έθιμο, το οποίο συνδέεται περισσότερο με την Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Ωστόσο η εύστοχη παρατήρηση του για την αύξηση της κακοποίησης των ζώων λίγους απασχόλησε.

‘Στεφανοκέρατα, στριφτόζαλα πλήθος έγδερναν βόδια, κι αρνιά παχιά…’

Η τελετουργική ή θρησκευτική σφαγή των ζώων δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ‘βαρβαρική’ πρακτική. Αν και οι βάρβαροι ανέκαθεν ήταν μια κάποια λύσις, η προέλευση αυτών των εθίμων δεν είναι ούτε εξωτερική ούτε ξένη προς το ελληνικό πνεύμα, όπως φαίνεται και από την μυθολογία. Ο Προμηθέας ξεγέλασε τον Δία στην συμφωνία για την θυσία στους θεούς βάζοντας κόκκαλα σκεπασμένα με λίπος στο ένα μερίδιο και στο άλλο κρέας που το σκέπασε με δέρμα. Με αυτόν τον τρόπο οι αρχαίοι Έλληνες δικαιολογούσαν την θυσία των μη βρώσιμων μερών του ζώου στους θεούς, ενώ οι ίδιοι κρατούσαν το κρέας προς κατανάλωση. Η κρεοφαγία περιγράφεται γλαφυρά στον Όμηρο (Ψ.145-149 θυσία 100 βοδιών και αρνιών στην ταφική πυρά του Πατρόκλου που αναλαμβάνουν να προετοιμάσουν οι Κρήτες Ιδομενέας και Μυριόνης, και τα οποία ψήθηκαν αντίκρυ στην φωτιά), αλλά και σε άλλες αρχαίες πηγές, όπως για παράδειγμα τα Έργα και Ημέραι του Ησίοδου. Τα γραπτά τεκμήρια επαληθεύονται από τις αναπαραστάσεις δείπνων και συμποσίων σε κεραμική, και από τα υλικά κατάλοιπα των ανασκαφών, αφού έχουν βρεθεί διάφορα εργαλεία, σκεύη και σύνεργα τεμαχισμού και όπτησης κρέατος τα οποία μας δίνουν πληροφορίες για την αρχαία διατροφή, αλλά και ταφικές πυρές με ίχνη θυσίας οι οποίες επαληθεύουν τις Ομηρικές περιγραφές.

Εξημέρωση, εκμετάλλευση, κακοποίηση

Η σχέση ανθρώπων και ζώων ξεκινάει πολύ πριν τους φαλαινοθήρες Βίκινγκ, τους Εβραίους που θυσίαζαν αρνιά ή τους αρχαίους Έλληνες που έσφαζαν εκατοντάδες ζώα για να τιμήσουν έναν ήρωα. Η κατανάλωση κρέατος ξεκινάει στην Παλαιολιθική και σχετίζεται άμεσα με την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου των πρώιμων ανθρωπιδών. Η εξημέρωση του σκύλου χρονολογείται με βεβαιότητα στην Μεσολιθική εποχή (περίπου 15,000 BP), όταν η επιμελής ταφή τους μαζί με ανθρώπους ή σε ξεχωριστούς τάφους μαρτυρά την στενή σχέση με τον άνθρωπο, ενώ εικάζεται ότι ξεκινάει ακόμα νωρίτερα. Η εξημέρωση του σκύλου προέκυψε από πολλαπλά επεισόδια γενετικής εξέλιξης από τον λύκο, είτε μέσω ανθρώπινης παρέμβασης, είτε ως αποτέλεσμα επιλογής των ίδιων των ζώων.

Ενώ η σχέση του ανθρώπου με τον σκύλο χαρακτηρίζεται από συντροφικότητα, η εξημέρωση των υπόλοιπων οικόσιτων ζώων κατά την Νεολιθική (περίπου 10,000 BP) όπως τα αμνοερίφια, τα βοοειδή και τα πουλερικά είχε εξαρχής σκοπό την εκμετάλλευσή τους. Η μετάβαση από το κυνήγι (στο οποίο σύμμαχος έγινε ο εξημερωμένος σκύλος) και την τροφοσυλλογή στην παραγωγική οικονομία σήμαινε την εκμετάλλευση των ζώων όπως τα βοοειδή για την καλλιέργεια, των αιγοπροβάτων για την γαλακτοκομία και την ένδυση, και φυσικά όλων των παραπάνω αλλά και των πουλερικών για την κατανάλωση μιας ποικιλίας τροφών που προσφέρουν ζωική πρωτεΐνη. Η σφαγή των ζώων γινόταν πρωτίστως για την επιβίωση, αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι αρκετά πρώιμα είχε και τελετουργικό ή συμβολικό χαρακτήρα.

Η βιωσιμότητα της κτηνοτροφικής οικονομίας ήταν απαραίτητο στοιχείο των προϊστορικών, αλλά και των πολύ πρόσφατων αγροτικών κοινωνιών όπως η ελληνικές κοινωνίες της υπαίθρου κατά τον πρώιμο 20ο αιώνα.Η κατανάλωση κρέατος ήταν λελογισμένη, και συχνά συνυφασμένη με σημαντικά κοινωνικά δρώμενα όπως ο γάμος, ή με θρησκευτικούς εορτασμούς όπως το Πάσχα. Για αυτό το λόγο η σφαγή του ζώου ήταν μια ιδιαίτερη στιγμή φορτισμένη συναισθηματικά και σημασιολογικά. Αυτή η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα έχει αλλάξει εντελώς στην σύγχρονη δυτική, και ελληνική, κοινωνία.

Το σούβλισμα του αρνιού το Πάσχα είναι σταγόνα στον ωκεανό σε σύγκριση με την διατροφική καθημερινότητα του νεοέλληνα, όπου στην άκρατη κατανάλωση γύρου και λοιπών εδεσμάτων των ‘παραδοσιακών’ ψητοπωλείων έχουν προστεθεί τα τελευταία χρόνια η υπερκατανάλωση αμφιβόλου ποιότητας αλλαντικών, και η τελευταία τάση της ταχυφαγίας, τα burger. Συνυφασμένη με αυτή την αύξηση στην κατανάλωση ζωικής πρωτεΐνης είναι η κατακόρυφη αύξηση του ποσοστού της παχυσαρκίας, ειδικά της παιδικής, και των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Οι ιατρικές ενώσεις προειδοποιούν τακτικά για τις συνέπειες αυτής της απομάκρυνσης από την Μεσογειακή διατροφή, χωρίς όμως να υπάρχει ιδιαίτερη ανταπόκριση. Όπως και στην περίπτωση των φαλαινοθηρών των Νησιών Φερόε, η κακοποίηση των ζώων φαίνεται πως έχει άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στους ανθρώπους, αλλά αυτό δεν αρκεί για να αλλάξουν συμπεριφορά.

Η εισηγμένη τάση της υπερκατανάλωσης ζωικών προϊόντων, και όχι μόνο, είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας άλλης σύγχρονης τάσης του δυτικού κόσμου, της χορτοφαγίας. Η αποχή από την κατανάλωση κρέατος, και σε αρκετές περιπτώσεις κάθε ζωικού προϊόντος, τείνει να παρουσιαστεί ως η μόνη απάντηση στην μαζική εκμετάλλευση και κακοποίηση των ζώων.

Παραδόξως, η χορτοφαγία και η κακοποίηση των ζώων αποτελούν δύο παράγωγα της αστικοποίησης. Η απαρχή της χορτοφαγίας σαν κίνημα του δυτικού κόσμου συμπίπτει με την έντονη αστικοποίηση του 19ου αιώνα, αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης και ιδιαίτερα μετά από τη διάδοση της εργοστασιακής κτηνοτροφίας, η οποία με πολλούς τρόπους συνεπάγεται την κακομεταχείριση των ζώων. Κυρίως όμως, η αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από την φύση οδηγεί από την μια πλευρά στην έλλειψη σεβασμού προς τα ζώα, με φαινόμενα βίας κατά των ζώων όπως το πρόσφατο περιστατικό που παρατηρήθηκε στον ελληνικό στρατό, το οποίο δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως μεμονωμένο, και από την άλλη στον αποτροπιασμό μπροστά στην σφαγή των ζώων, όπως αποτυπώνεται στην περιθρύλητη φράση του Paul McCartney πως ‘αν τα σφαγεία είχαν γυάλινους τοίχους, όλοι θα γίνονταν χορτοφάγοι’, αγνοώντας ή λησμονώντας ότι για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι έσφαζαν ζώα τα οποία είτε τα κυνηγούσαν είτε τα εξέθρεφαν οι ίδιοι.

Εν κατακλείδι, η σχέση ανθρώπου και ζώου διέπεται διαχρονικά από κανόνες έθους και ήθους, οι οποίοι μεταβάλλονται ανά περιόδους σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιταγές της κοινωνίας. Ένα έθιμο μπορεί να αλλάξει όταν μεγάλη μερίδα της κοινωνίας το θεωρήσει ανήθικο, ασύμφορο ή επιβλαβές, αλλά όπως συμβαίνει σε κάθε είδους μετάβαση υπάρχουν μηχανισμοί αντίστασης στην αλλαγή, όπως η παράδοση, η πίστη ή το ατομικό συμφέρον, οι οποίοι δύνανται να επιβραδύνουν, ακόμα και να ακυρώσουν την διαδικασία. Η ηθική μεταχείριση των ζώων αποτελεί ένα ζήτημα που απασχολεί ολοένα και μεγαλύτερο μέρος των σύγχρονων κοινωνιών, ενώ μένει να δούμε αν και σε τι βαθμό θα αλλάξουν τα νομοθετικά πλαίσια, οι πρακτικές της κτηνοτροφικής, και όχι μόνο, βιομηχανίας, καθώς και τα έθιμα.