Στις 13 Μαρτίου στο Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών έγινε η παρουσίαση του βιβλίου «Italoellenica A’ , Μελέτες για τον λεξικό δανεισμό, εκδόσεις Γρηγόρη», της Γλωσσολόγου Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών Domenica Minniti Gònias.
(Δείτε εδω το σχετικό ρεπορταζ του Kefaloniapress).
Στην παρουσίαση του βιβλίου συμμετείχαν ο Ναπολέων Μαραβέγιας αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεράσιμος Ζώρας καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Γλωσσολόγος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών με συντονίστρια της παρουσίασης την κυρία Anna Mondavio Διευθύντρια του Ιταλικού Ινστιτούτου Αθηνών.
Η εκδήλωση τελούσε υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Ιταλίας, η παρουσίαση ξεκίνησε με την εμπεριστατωμένη ομιλία του Πρέσβη της Ιταλίας κυρίου Luigi Efisio Marras.
Στη παρουσίαση του βιβλίου είχε βρεθεί και το Kefaloniapress. Ζητήσαμε από την κυρία Domenica Minniti Gònias να δημοσιεύσει το Kefaloniapress την ενδιαφέρουσα ομιλία της γιατί, εκτός των άλλων, περιλάμβανε σε αυτήν και την Κεφαλονιά.
Η κυρία Domenica Minniti Gònias αποδέχτηκε το αίτημά μας και την ευχαριστούμε θερμά για αυτό.
Domenica Minniti-Γκώνια Καθηγήτρια Ιταλικής Γλωσσολογίας και Μετάφρασης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Ringrazio gli onorevoli relatori per essere qui e per gli elogi, temo immeritati, a questo mio modesto lavoro: l’ambasciatore Efisio Marras, anche del suo raro interesse per la cultura, il proRettore Napoleon Maravegias, Cefaleno e italianissimo di nome, il mio mèntore Christoforos Charalambakis –dire che è Cretese, sarebbe come fare una tautologia…–, il caro collega Gerasimo Zoras, Zacintio lui stesso. Ringrazio la direttrice Anna Mondavio per la sempre squisita ospitalità, il linguista ed ex segretario generale dell’Università Nazionale e Kapodistriaca di Atene, gli amici dell’Unione Panellenica degli Eptanesii, Nikos Moschonàs, presidente del Centro Studi dello Ionio, gli amici venuti per l’occasione da da Naxos e Cefalonia e tutti voi, amanti della lingua e della cultura italiana, per la vostra gradita presenza.
Continuerò adesso questo intervento in greco, per rispetto verso questo Paese che è una seconda Patria e verso l’Università di cui faccio parte.
Τώρα, για το βιβλίο ο ίδιος ο συγγραφέας τι να πει… Ένα βιβλίο γράφεται και μετά φεύγει από σένα και γίνεται κτήμα όσων θελήσουν να το διαβάσουν… Ίσως περισσότερο ενδιαφέρον έχει το πώς γεννήθηκε αυτή η έρευνα για τις σχέσεις μεταξύ των δύο γλωσσών και πως έφτασε ως εδώ. Ο κ. Αντιπρύτανης προηγουμένως μας διηγήθηκε τις όμορφες αναμνήσεις του από τα παιδικά χρόνια στην Κεφαλονιά, όπου η νόνα τού μιλούσε στη διάλεκτο, και ήταν πραγματικά πολύ συγκινητικό. Θα επιτρέψετε και σε μένα μερικές πιο προσωπικές αναφορές.
Η σπίθα άναψε σε ένα μακρινό πλέον παρελθόν, στα φοιτητικά χρόνια. Κάποιοι ίσως γνωρίζουν ότι κατάγομαι από την περιοχή της Καλαβρίας όπου ακόμη σήμερα καταγράφεται η παρουσία της ελληνικής γλώσσας ή, εν πάση περιπτώσει, τα τελευταία σπαράγματά της. Είναι μία πολύ παλιά διάλεκτος, που ανέκαθεν ομιλούνταν αναμειγμένη με την τοπική ιταλική λαλιά. Πρόκειται δηλαδή για μορφή διγλωσσίας. Προσωπικά δεν υπήρξα ελληνόφωνη εκ γενετής, αλλά οι γονείς της γιαγιάς μου, γεννηθείσας το 1897, όταν ήθελαν να πουν κάποια λέξη κρυφά από τα παιδιά τους, ανέσυραν από τη μνήμη τους κάποια ελληνική, όπως την είχαν ακούσει από τους γονείς τους και αυτοί με τη σειρά τους από τους προηγούμενους κοκ… Τότε, εμείς τα νέα παιδιά δεν δίναμε βαρύτητα σε αυτά τα «παραδοσιακά», μαθαίναμε «ευρωπαϊκές» γλώσσες και κοιτούσαμε μακριά… Η εξαιρετική ομορφιά αυτού του φαινομένου, της γλωσσικής συνύπαρξης, μου αποκαλύφτηκε αργότερα, στο Πανεπιστήμιο Orientale της Νάπολι, από έναν μεγάλο Ρουμάνο γλωσσολόγο, τον Eugenio Coseriu, που ζούσε τότε εξόριστος στην Ιταλία. Έτσι μυήθηκα σε αυτό που στη Γλωσσολογία λέμε «γλωσσική επαφή», τον περίπλοκο, δύσκολο αλλά και τόσο γοητευτικό κόσμο της συνάντησης των γλωσσών. Έκτοτε αφοσιώθηκα στην έρευνα της ελληνοκαλαβρικής διαλέκτου, που ήταν τότε αλλά παραμένει και σήμερα, από επιστημονική σκοπιά, terra incognita (τα φολκλοριστικά που συχνά ακούγονται και γράφονται πολλές φορές στερούνται σοβαρού ενδιαφέροντος…). Ήταν λογικό, λοιπόν, η έρευνα να φέρει τα βήματά της ως εδώ, στην Ελλάδα, όπου μετά από μερικά χρόνια ήρθε η δεύτερη επιφοίτηση, χάρη πάλι στη συνάντηση με έναν σημαντικό γλωσσολόγο και Δάσκαλο που είναι εδώ μαζί μας, τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη.
Τότε ο Καθηγητής είχε ήδη αρχίσει να δουλεύει στο μεγάλο πόνημά του, το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών και καμιά φορά συζητούσαμε για τις ιταλικές λέξεις που συναντούσε κατά τη λημματοποίηση. Λέξεις που τις ξέρουμε όλοι, τις ήξερα και τις χρησιμοποιούσα και εγώ. Δεν είχα όμως αντιληφθεί ακόμα σε τι εύρος και βάθος εκτείνεται η επίδραση της ιταλικής γλώσσας σε όλο το φάσμα ποικιλιών της Νέας Ελληνικής: στις διαλέκτους της, τα λεξιλόγια των διάφορων επαγγελμάτων, των λογοτεχνικών και των θεατρικών κειμένων της λεγόμενης Κρητικής Αναγέννησης, τη γλώσσα των νοτάριων της Νάξου, μέχρι και σε μορφές αστικής αργκό, όπως είναι η γλώσσα των ρεμπέτηδων και τα «καλιαρντά»! [Σημείωση της Σύνταξης: Για τα Περιεχόμενα του βιβλίου βλ. εδώ πιο κάτω]. Τότε ήταν που το προηγούμενο μοναχικό, μονοπάτι έβαλε στη μεγάλη στράτα, όπου η Ελληνική συναντά την Ιταλική και ποιος ξέρει αυτή που θα μας πάει!
Σε αυτό το ταξίδι, στο οποίο μπαίνεις με τις πενιχρές σου αποσκευές, όποια πέτρα κι αν σηκώσεις θα βρεις ιταλική λέξη! Η συνένωση των δύο γλωσσών είναι τόσο βαθιά και αναπάντεχα ριζωμένη που βρίσκει κανείς λέξεις βενετσιάνικες, γενουάτικες, ακόμα και ναπολιτάνικες, πραγματικά εκεί που δεν τις περιμένει. Πολλές φορές οι ίδιοι οι χρήστες, ο ευρύτερος κόσμος, δεν υποψιάζονται καν ότι η λέξη είναι ιταλική.
Ποιος άραγε γνωρίζει, λ.χ., ότι ο Στρατηγός Μακρυγιάννης, του οποίου είναι γνωστή η αθυροστομία, όπως άλλωστε και όλων των Αγωνιστών του ’21, ο Μακρυγιάννης λοιπόν, «στόλιζε» με ιταλικά «κομπλιμέντα» τους πολιτικούς που τους θεωρούσε υπεύθυνους για την τελμάτωση του Αγώνα και τους αποκαλούσε «μπαλαρίνες, ξεσκλησμένες παντιέρες και η σαβούρα του τόπου!». Τρελομπαντιέρα, άλλωστε λέμε και σήμερα… Η σαβούρα, από την άλλη, είναι η zavorra, το άχρηστο υλικό που βάζουν στο αμπάρι (αυτή όμως δεν είναι ιταλική, είναι τουρκική) του πλοίου για έρμα, για να μην μπαλαντζάρει. «Ιταλισμούς» όμως δεν έχουμε μόνο στο ναυτιλιακό λεξιλόγιο, όπως ήταν αναμενόμενο, και μάλιστα με προσαρμογές στην εκάστοτε περιοχή: μπούσουλας, ρεζέρβα, γαρμπής, μπαρκάρω, ρίβα, σινιάλο, αβαράρω, γαλέρα, στα Επτάνησα αλλά γουλέττα, παπαγίγκος, παραπέττον, τεμόνιν, τρετσαρίμι στα Δωδεκάνησα. Έχουμε επίσης στη γαστριμαργική και την ενδυμασία: Από την πετσέτα μέχρι την τούρτα και από το καπέλο, το βέλο και τη φανέλα μέχρι τις κάλτσες, ιταλικής καταγωγής είναι τα περισσότερα που προφέρουμε καθημερινά… Ο Χαραλαμπάκης συνηθίζει να λέει ότι αν θα καταργούσαμε από την κοινή Ελληνική όλες τις ιταλικές λέξεις θα μέναμε γυμνοί και πεινασμένοι! Αλλά πολλοί, ενδιαφέροντες και σπάνιοι όροι απαντούν και σε άλλους τομείς της καθημερινής ζωής, στα λεγόμενα «ειδικά λεξιλόγια», λ.χ. των ραφτάδων (όπου δεν είναι μόνο γαλλικές οι λέξεις, καθώς πιστεύεται), των μηχανικών, της οικοδομικής και άλλων επαγγελμάτων που κατά παράδοση αναπτύχτηκαν με την έξωθεν επίδραση. Μερικά παραδείγματα από μνήμης, εντελώς ενδεικτικά: το πέτο, η τσίμα στο στρίφωμα, η μισινέζα, που είναι ένα ινστρουμέντο που κόβει το μέταλλο και η οποία λέγεται έτσι λόγω καταγωγής από τη Μεσσήνη της Σικελίας (Messina, που στη σικελική διάλεκτο λέγεται Missina), το ερμάριο της ΔΕΗ, που είναι η κολόνα με τον μετρητή (η λέξη προέρχεται από λατ. ermarium ή βεν. armario), το μαδέρι (< ιταλ. διαλ. mader), το λιστέλο (< listello), το μετζαρόλι (< βεν. mezzarola), κατίνα (ιταλ. catena), κοντράτο (< contratto), καπάρο (< caparra) και πλήθος άλλες!
Εκεί όμως που η γλώσσα βρίθει ιταλισμών βεβαίως είναι στα Επτάνησα, μολονότι η χρήση της διαλέκτου δυστυχώς έχει αρκούντως περιοριστεί. Η έρευνα στο κερκυραίικο λεξιλόγιο, για να αναφέρω ένα απλό παράδειγμα, ανέδειξε τουλάχιστο 5-6 διαφορετικά είδη κατσαρόλας, το καθένα με ιταλοβενετσιάνικη ονομασία. Στη Ζάκυνθο, πάλι, τι είναι οι τζελουζίες, μας το εξηγεί η συγγραφέας Ελισάβετ Μουτζάν τον 19ο αι., η οποία παραπονιέται ότι τα κορίτσια της τάξης της είναι καταδικασμένα να μένουν κλεισμένα μέσα διαρκώς και να βλέπουν τον έξω κόσμο «πίσω από καφασωτά παράθυρα, τα λεγόμενα στην τοπική διάλεκτο τζελουζίες».
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σημειώσω κάτι που παρατήρησα στην πρόσφατη επίσκεψή μου στην Κεφαλονιά για το ΙΑ´ Πανιόνιο Συνέδριο, ότι πολλοί άνθρωποι σε αυτό το ευλογημένο νησί πασχίζουν να κρατήσουν τη χρήση της διαλέκτου με κάθε τρόπο, και είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο, μολονότι δεν έχουν καμιά υποστήριξη από τους θεσμούς που είναι υπεύθυνοι την αξιοποίηση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Διαβάζοντας κανείς τα περιοδικά και τα μπλογκ των φίλων από το νησί, δεν μπορεί παρά να θαυμάσει αυτό το απίθανης ομορφιάς πάντρεμα της ελληνικής διαλέκτου με την ιταλική και τη βενετσιάνικη! Ακούσαμε προηγούμενα τη μαρτυρία ενός βέρου Κεφαλλονίτη. Προσωπικά να προσθέσω μόνο ένα-δύο παραδείγματα από την παρέμβασή μου στο Συνέδριο, που είχε τίτλο «Ιταλισμοί στην Κεφαλονιά», αναφερόταν στον προφορικό έντεχνο λόγο καθώς και τον παροιμιακό λόγο και βρίσκεται υπό έκδοση στα Πρακτικά του Συνεδρίου:
Με το στόμα πάρλα πάρλα/με τα χέρια κρατημάρα
Κατρίνι το κατρίνι / γενέται το τσεκίνι
Και οι δύο παροιμίες προέρχονται από την Παλική και βρίσκονται σε σχετική μελέτη του αείμνηστου Δημητρίου Λουκάτου. Αλλά αν ήταν να πούμε παραδείγματα από τις Επτανησιακές διαλέκτους, θα μιλούσαμε για ώρες…
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να συμφωνήσω με την άποψη που εξέφρασε ο Χαραλαμπάκης στην προ ολίγου ομιλία του, ότι πραγματικά η Ελληνική δεν έχει και δεν είχε ποτέ τίποτε να φοβηθεί από αυτή τη συνένωση με το ιταλικό στοιχείο. Κάθε άλλο μάλιστα, επειδή πάντα κατάφερε να το αφομοιώσει τελείως και να το ενσωματώσει στον δικό της οργανισμό. Όταν λέμε λέξεις όπως βάτα ή φουστάνι, π.χ., γνωρίζουμε ότι ετυμολογικά προέρχονται από τα Ιταλικά αλλά δεν είναι ιταλικές γιατί οι νέες σημασίες τους δεν υπάρχουν στην ιταλική γλώσσα (βάτα προέρχεται από ιταλοβεν. ovatta, το βαμβάκι, φουστάνι από το ύφασμα fustagno κοκ.). Ακόμη περισσότερο αφομοιωμένες, καθότι παλαιότερες, είναι οι λέξεις που προέρχονται από τα Λατινικά: παλάτι < palatium, σαπούνι < sapo, στράτα < strata, φασόλια < phasēlus, φούρνος < furnus κοκ.
Αλλά, όπως είπα, το ταξίδι στον κόσμο των ιταλικών λέξεων στην ελληνική γλώσσα είναι πολύ μεγάλο: σύντομα θα επισκεφτούμε άλλους σταθμούς, θα πάμε Ζάκυνθο, Λευκάδα, Ρόδο και ξανά στην Κρήτη. Η Κρήτη, άλλωστε, είναι ένα ολόκληρο ταξίδι από μόνη της! Πάντως το βιάτζο δεν είναι πλέον μοναχικό, καθοδόν απέκτησα συνοδοιπόρους, και χαίρομαι που τρεις νέοι μελετητές, εκ των οποίων δύο από την Πάδοβα και τη Γένοβα, ήδη εκπονούν το διδακτορικό τους μαζί μου γύρω από τις βενετσιάνικες και τις γενουάτικες επιδράσεις. Εύχομαι και άλλοι επίδοξοι ερευνητές να ενωθούν στο ταξίδι, και ας μου επιτρέψουν οι φοιτητές και οι νέοι που πολυάριθμοι συνέρευσαν απόψε εδώ στο Istituto, να τους διαβεβαιώσω από προσωπική εμπειρία, ότι δεν μπορείς να βλέπεις καθαρά το μονοπάτι μπροστά σου αν δεν κοιτάς που και που πίσω τον δρόμο που διένυσαν οι δικοί σου άνθρωποι στο παρελθόν!
Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω όσους με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στην Ελλάδα και την Ιταλία συνέβαλαν στο να γραφτεί αυτό το βιβλίο, ιδιαιτέρως τον Χρ. Χαραλαμπάκη και τον Πρόεδρο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας καθηγητή Ιωάννη Καζάζη, αλλά και όλους τους φίλους ομιλητές των κατά τόπους διαλέκτων τους οποίους γνώρισα και συμβουλεύτηκα.
Σταματώ όμως εδώ, για να δώσω τον λόγο στους μουσικούς υπό τη διεύθυνση της αγαπητής συναδέλφου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Λευκαδίτισσας Αναστασίας Γεωργάκη και τους ευχαριστώ από καρδιάς για την πρόθυμη συμμετοχή τους.
[Ιταλικό Ινστιτούτο, 13 Μαρτίου 2019]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Πρόλογος
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ – ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ
- Gli italianismi nel neogreco. Una presentazione complessiva
- I prestiti italiani nel neogreco: mutamenti semantici e integrazione lessicale
- Προσαρμογή και τυπολογική κατάταξη των ιταλικών δανείων
της νέας ελληνικής
- Η λεξικογραφική προσέγγιση: Προς ένα λεξικό ιταλικών δανείων
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ – ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΙΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥΣ
- Gli italianismi nella tradizione cretese: Κατζούρμπος
- Ιταλικές δάνειες λέξεις στην κρητική παράδοση: Ο Στάθης
- Ιταλική γλώσσα και βενετσιάνικη διάλεκτος στην Κέρκυρα
- Ιταλικές λέξεις στα ιδιώματα της Καρπάθου και τη δημοτική
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ – ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
- Prestiti lessicali italiani, veneziani e latini in testi giuridici di Naxos
(secc. XVI-XVII)
- Iταλικός δανεισμός στη γλώσσα του Μακρυγιάννη: Ένα γλωσσάριο
- Ιταλικά δάνεια στην ελληνική αργκό και διαδικασίες προσαρμογής τους
- Ιταλικές και επτανησιακές λέξεις στη γλώσσα καλιαρντά: Το γλωσσάριο
