Ηταν τα χρόνια 1836-37 όταν ο ομογενής από τη Βιέννη βαρόνος Κωνσταντίνος Μπέλλιος, πραγματοποίησε ένα πολύμηνο ταξίδι στην Ελλάδα, το οποίο κατέγραψε βήμα – βήμα στο ημερολόγιό του. «Η συνήθεια να κρατάς ημερολόγιο ενός ταξιδιού και η καταγραφή λεπτομερειών που θα λησμονούσε κανείς αργότερα, κάλυπταν αυτό που εξασφάλιζε στα κατοπινά χρόνια η φωτογραφική μηχανή και προσέφεραν κάτι πολύ περισσότερο από την στιγμιαία λήψη μιας εικόνας», εξηγεί ο Διονύσιος Ι. Μούσουρας που μαζί με τον Βασίλειο Σ. Μπέλλιο αποφάσισαν να φέρουν στο φως όλο «Το Ημερολόγιο του Βαρόνου και Μεγάλου Ευεργέτου Κωνσταντίνου Δ. Μπέλλιου» (Εκδοση Συλλόγου προς Διάδοση Ωφέλιμων Βιβλίων / 2018).
Ο βαρόνος επισκέφθηκε αρκετά μέρη του τότε ελληνικού βασιλείου με κυριότερο την Αθήνα. Με καταγωγή από την Δυτική Μακεδονία (Βλάστη), έζησε ως έμπορος πολλά χρόνια στο Βουκουρέστι και στην Βιέννη, αλλά πάντοτε είχε την επιθυμία της γνωριμίας με τους τόπους της κλασικής αρχαιότητος. Στο ημερολόγιό του θα περιγράψει κάποια από τα μνημεία εκείνου του πολιτισμού, και θα ηγηθεί της προσπαθείας για την ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Δεν παραδίδει, ωστόσο, ένα κείμενο αφιερωμένο στην κλασική αρχαιότητα. Από τις σχεδόν καθημερινές καταγραφές του, φαίνεται ότι τον κέρδισε περισσότερο η σύγχρονη ζωή του νεοσύστατου κράτους, για το οποίο ενδιαφέρθηκε ως γνήσιος πατριώτης, μοιράζοντας τις ευεργεσίες του.
Ο αναγνώστης του ημερολογίου θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει ολοζώντανες σκηνές συναντήσεων του Μπέλλιου με προσωπικότητες της εποχής, μεταξύ των οποίων και πολλοί επιζώντες αγωνιστές της Εθνεγερσίας του 1821. Το ημερολόγιο αποτελεί πηγή για συμβάντα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της πόλεως των Αθηνών, αλλά και της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης, οι οποίες αποτέλεσαν τους επόμενους μεγάλους σταθμούς του ταξιδιού τού βαρόνου.
Το υλικό του βιβλίου (που είναι επίσης εμπλουτισμένο με πολλά χαρακτικά και εικόνες της εποχής) εκτείνεται από τιμές προϊόντων και νομισμάτων μέχρι συνθηκών διαβίωσης κατοίκων και λειτουργίας θεσμών και κρατών της εποχής εκείνης. «Πιστεύουμε ότι η έκδοση του ημερολογίου θα δώσει πρωτογενές υλικό για πολλές και ποικίλες επιστημονικές εργασίες», μας λέει ο Διονύσιος Μούσουρας που έκανε την επιμέλεια κι έγραψε τα σχόλια του βιβλίου.
– Ποιος ήταν ο βαρώνος και μεγάλος ευεργέτης, Κωνσταντίνος Μπέλλιος, και τι κληροδότησε στο ελληνικό κράτος;
Ο Κωνσταντίνος Μπέλλιος γεννήθηκε στην Βλάστη της Κοζάνης το 1772, μετανάστευσε το 1776 με την οικογένειά του στο Βουκουρέστι και το 1792, σε ηλικία δηλαδή 20 ετών, μεταφράζει από τα γερμανικά και εκδίδει στην Βιέννη τον Ροβινσώνα, προς χρήση των ελληνοπαίδων. Στην Βιέννη ασκεί εμπόριο και τραπεζικές εργασίες βοηθούμενος και από τον αδελφό του Στέφανο, ο οποίος έχει ήδη προοδεύσει στο Βουκουρέστι, λαμβάνοντας μεγάλα αξιώματα στην Ηγεμονία της Βλαχίας. Ο Κωνσταντίνος απέκτησε τον τίτλο του βαρόνου της Αυστριακής Αυτοκρατορίας (1817) και μεγάλη περιουσία στην Βλαχία. Αργότερα και μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου θα αποκτήσει οικία και οικόπεδα στην Αθήνα, τα οποία θα αφιερώσει στην συνέχεια, ερχόμενος στην Ελλάδα, υπέρ του Δημοτικού Νοσοκομείου των Αθηνών. Θα αφιερώσει επίσης μια μεγάλη βιβλιοθήκη (τα βιβλία βρίσκονται ακόμη στην Εθνική Βιβλιοθήκη) και άλλα μικρότερα δώρα, τα οποία προστιθέμενα στην αξία των υπολοίπων ανεβάζουν το ύψος των δωρεών του στις 115.000 δρχ. Μια σημαντική ευεργεσία του προς το ελληνικό κράτος είναι και το κληροδότημά του δια καταθέσεως κεφαλαίου 30.000 φιορινίων, προκειμένου να σπουδάζουν στο Μόναχο με την φροντίδα της βαυαρικής κυβερνήσεως δύο Μακεδόνες νέοι, κάτι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
– Γιατί αποφάσισε να αφηγηθεί το ταξίδι του στην Ελλάδα κατά τα έτη 1836 – 1837;
Είναι πράγματι ευτύχημα το ότι έχουμε στα χέρια μας το ημερολόγιό του, το οποίο περιγράφει το ταξίδι του στην Ελλάδα τού 1836-37. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι είχε την πρόθεση να το δημοσιεύσει ή να το δώσει σε φίλους του να το διαβάσουν. Η συνήθεια να κρατάς ημερολόγιο ενός ταξιδιού και η καταγραφή λεπτομερειών που θα λησμονούσε κανείς αργότερα, εκάλυπταν αυτό που εξασφάλιζε στα κατοπινά χρόνια η φωτογραφική μηχανή και προσέφεραν κάτι πολύ περισσότερο από την στιγμιαία λήψη μιας εικόνας. Ο Μπέλλιος μας έχει αφήσει και άλλο ένα ημερολόγιο από ταξίδι του στην Ιταλία το 1819. Επομένως έχουμε μπροστά μας έναν συστηματικό περιηγητή του καιρού εκείνου.
– Τι «βλέπει» σε γενικές γραμμές στο ταξίδι του αυτό ο περιηγητής; Τι περιλαμβάνει αυτό το ημερολόγιο που κράτησε ταξιδεύοντας ή παραμένοντας στους τόπους που επισκέφθηκε;
Στην αρχή – αρχή της καταγραφής του νομίζεις ότι θα διαβάσεις ένα κείμενο αφιερωμένο στην κλασική αρχαιότητα και στον ελεύθερο πλέον εκ της δουλείας ελληνικό ορίζοντα. Καθώς, όμως, προχωρεί η ανάγνωση αντιλαμβάνεσαι ότι δεν υπάρχει κανένας τομέας της κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής ζωής που αφήνει αδιάφορο τον συγγραφέα μας. Τα πάντα παρατηρεί, σχεδόν τα πάντα καταγράφει. Σε όσα μέρη επισκέπτεται, δεν περιορίζεται να δει τα αξιοθέατα και κατά δύναμη να τα περιγράψει, αλλά τον ενδιαφέρει να συναντηθεί με πρόσωπα σημαντικά ή μη και να γνωρίσει συνθήκες ζωής των κατοίκων. Τον ενδιαφέρουν τα δημόσια κτίρια, οι κατοικίες, τα ξενοδοχεία, οι δρόμοι, η καθαριότητα, η διασκέδαση, η φιλοξενία, το εμπόριο, η αγορά, οι τιμές προϊόντων, υπηρεσιών και συναλλάγματος, οι φόροι, οι συγκοινωνίες – ιδαίτερα με τα πλοία της εποχής -, τα ήθη προπάντων και οι συνήθειες των ανθρώπων, οι πολιτικές τους απόψεις, ο στρατός, η εκπαίδευση, η διοίκηση, η δικαιοσύνη. Αυτά από μια πρόχειρη ανθολόγηση των θεμάτων που τον ενδιέφεραν. Υπάρχουν και άλλα που θα βρει ο αναγνώστης στις πλούσιες σελίδες του ημερολογίου.
– Γιατί το έργο του βαρόνου Κωνσταντίνου Μπέλλιου παρέμεινε ανέκδοτο; Δώστε μας ένα μικρό χρονικό αναφοράς αποσπασμάτων αυτού του ημερολογίου δημοσίως.
Με εξαίρεση κάποια αποσπάσματα, τα οποία για πρώτη φορά δημοσιεύθηκαν το 1964 από τον ιστορικό Βασ. Παναγιωτόπουλο, και κάποια άλλα το 2004 από τον ακαδημαϊκό Βασ. Πετράκο, το ημερολόγιο αποτελούμενο στο σύνολό του από 482 χειρόγραφες σελίδες παρέμενε ανέκδοτο. Δεν μας είναι γνωστό πόσα χέρια άλλαξε το χειρόγραφο μέχρι να φθάσει στην κατοχή του αειμνήστου Κ. Δημαρά και μετά απ’ αυτόν στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, απ’ όπου το παρέλαβε ο Βασ. Μπέλλιος.
– Ποιά ήταν η πορεία που οδήγησε εσάς και τον Βασίλειο Μπέλλιο στην εύρεση του αυτογράφου ημερολογίου;
Στα ίχνη του ημερολογίου οδηγήθηκε ο ιατρός δρ. Βασ. Μπέλλιος, αναζητώντας κάθε σχετική βιβλιογραφία προς το πρόσωπο του βαρόνου, δεδομένης της συνωνυμίας του, η οποία παραπέμπει πιθανότατα σε κοινή καταγωγή. Η αναζήτηση αυτή τον έφερε με την βοήθεια του εφοπλιστού κ. Ευαγγέλου Αγγελάκου και την υπόδειξη του αείμνηστου Καθηγητού Αλέξη Δημαρά στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, όπου είχε καταλήξει το χειρόγραφο. Ο ιατρός Β. Μπέλλιος έλαβε αντίγραφο του χειρογράφου σε ψηφιακή μορφή και στην συνέχεια πραγματοποίησε την μεταγραφή του. Ακολούθησε η δική μου ενασχόληση με το ημερολόγιο με έλεγχο της σχεδόν άψογης μεταγραφής και με την σύνταξη των πρώτων απαραίτητων σχολίων, τα οποία στην συνέχεια εμπλουτίσθηκαν, όταν το έργο έφθασε στην πορεία του για έκδοση.
– Πως και προέκυψε η ιδέα της συνολικής του έκδοσης για πρώτη φορά; Ποιοι και πως συνέβαλαν στο να γίνει πραγματικότητα;
Η μέχρι τότε εργασία μας πάνω στο ημερολόγιο κατέδειξε την ανάγκη έκδοσης όλου του έργου, μια και είχαν προηγηθεί μόνο αποσπασματικές εκδόσεις. Αντιληφθήκαμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ιστορικό ντοκουμέντο που άξιζε να φθάσει στα χέρια του ευρέος κοινού. Στην εκδοτική αυτή προσπάθεια συνέβαλαν κυρίως: Το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το οποίο δια του Διευθυντού τού Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, καθηγητού κ. Ταξιάρχη Κόλια, μας έδωσε την άδεια έκδοσης και ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, ο οποίος ανέλαβε την έκδοση.
– Πως αποφασίσατε να οργανώσετε την επικοινωνία του αναγνώστη με τις σελίδες του ημερολογίου του βαρόνου Κ. Μπέλλιου;
Ακολουθήσαμε την μορφή των καθημερινών καταγραφών του ημερολογίου με την ημερομηνία και ημέρα της εβδομάδας, χωρίζοντας σε παραγράφους το κείμενο και προσθέτοντας έναν δικό μας τίτλο για τα κυριότερα θέματα που περιλαμβάνει η κάθε ημέρα, ώστε να βρίσκει ο αναγνώστης αυτό που πιθανώς τον ενδιαφέρει. Ο συγγραφέας είχε και δικούς του τίτλους θεμάτων που τον απασχόλησαν, τους οποίους τυπώσαμε με έντονα πλάγια στοιχεία. Τα θέματα αυτά μαζί με την δική μας διαίρεση σε κεφάλαια, αντίστοιχα με τους μεγάλους σταθμούς του ταξιδιού, θα τα βρει ο αναγνώστης στον πίνακα περιεχομένων. Για περισσότερη και ακριβέστερη αναζήτηση ονομάτων, τόπων και θεμάτων ο αναγνώστης μας μπορεί να συμβουλευθεί το ευρετήριο ονομάτων και όρων. Εκρίναμε επίσης απαραίτητα την σύνταξη μιας εισαγωγής, που κατατοπίζει τον αναγνώστη μας για τον συγγραφέα και το ημερολόγιό του, και ενός γλωσσαρίου για τις άγνωστες και σπάνιες λέξεις του κειμένου. Εμπλουτίσαμε, εξάλλου, την έκδοση με αρκετά χαρακτικά, τα οποία φροντίσαμε να είναι περίπου της εποχής του ταξιδιού, ώστε να έχει μπροστά του ο αναγνώστης μας κάποιες εικόνες των τόπων και προσώπων που αντίκρυσε ο βαρόνος τότε.
– Περιγράψτε μας το ύφος του γράφοντα και απαριθμήστε μας τα κέρδη του αναγνώστη (είτε ανήκει στο ευρύ, είτε στο επιστημονικό) κοινό αυτού του βιβλίου.
Ο βαρόνος κερδίζει από την πρώτη σελίδα του ημερολογίου του τον αναγνώστη με ύφος γραφής γλαφυρό, παραστατικό, γεμάτο αμεσότητα, παρατηρητικότητα και ζωντάνια. Κάθε φορά που καταπιάνεται με ένα θέμα διεισδύει όσο γίνεται βαθύτερα στις παραμέτρους που το συνθέτουν και αυτή η επιμονή του φαίνεται να έχει αποτελέσματα, γιατί σχεδόν αναγκάζει τους συνομιλητές του να περάσουν στην ουσία και στην αλήθεια των πραγμάτων, αφαιρώντας την κρούστα της επιφάνειας. Τέτοιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι οι αποκαλυπτικές συζητήσεις του με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, τα οποία του ανοίγουν την καρδιά τους και σχεδόν του εξομολογούνται τις βαθύτερες ανησυχίες και σκέψεις τους. Ο αναγνώστης του ημερολογίου, εάν ανήκει στο ευρύ κοινό, θα απολαύσει περιγραφές προσώπων (ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος οι συναντήσεις με ήρωες της Επαναστάσεως του 1821) και τόπων, εάν πάλι υπηρετεί την επιστήμη, θα ωφεληθεί ποικιλοτρόπως έχοντας στα χέρια του ένα ιστορικό τεκμήριο με πλούσιο πληροφοριακό υλικό που εκτείνεται από τιμές προϊόντων και νομισμάτων μέχρι συνθηκών διαβίωσης κατοίκων και λειτουργίας θεσμών και κρατών της εποχής εκείνης. Πιστεύουμε ότι η έκδοση του ημερολογίου θα δώσει πρωτογενές υλικό για πολλές και ποικίλες επιστημονικές εργασίες.
– Ηταν, όντως, επιθυμία του βαρώνου να εκδοθεί το ημερολόγιό του; Από που τεκμαίρεται αυτό;
Όταν κρατάς στα χέρια σου ένα χειρόγραφο 180 ετών βεβαίως αναρωτιέσαι, τι συνέβη και δεν εκδόθηκε ούτε από τον ίδιο τον συντάκτη του, ούτε από άλλους μεταγενέστερα. Από το βιογραφικό σημείωμα για τον συντάκτη του ημερολογίου μαθαίνουμε ότι απεβίωσε ενάμιση περίπου χρόνο μετά την επιστροφή του από το ταξίδι. Άρα ο ίδιος δεν ήταν εφικτό να το εκδώσει. Είχε όμως την επιθυμία για κάτι τέτοιο; Αναρωτηθήκαμε και μεις και βρήκαμε την απάντηση στην καταγραφή της 12ης Απριλίου του 1837, όταν ο βαρόνος αναφερόμενος σε κάποιο θέμα προσθέτει ότι περί αυτού είπαμε ήδη αρκετά «διὰ ἰδέαν τοῦ ἀναγνώστου». Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι εφόσον μνημονεύει εδώ τον μελλοντικό αναγνώστη του ημερολογίου του, ο βαρόνος είχε κατά νουν την έκδοσή του.
– Δώστε μας λίγες πληροφορίες για τη δική σας διαδρομή στο χώρο του βιβλίου. Μετά το «Ημερολόγιο» ετοιμάζετε κάτι άλλο;
Ξεκίνησα την ερευνητική – επιστημονική μου ενασχόληση με την διατριβή μου πάνω στα χειρόγραφα και στις βιβλιοθήκες δύο μεγάλων κάποτε μοναστηριών της ιδιαιτέρας πατρίδος μου Ζακύνθου, της Μονής των Στροφάδων και του Αγ. Γεωργίου των Κρημνών. Παράλληλα με την διατριβή μου και στην συνέχεια συνέταξα 15 περίπου επιστημονικές ανακοινώσεις για συνέδρια και περιοδικά, εκ των οποίων οι περισσότερες αφορούν σε παλαιογραφικά, φιλολογικά και ιστορικά θέματα της Ζακύνθου. Μεσολάβησε σαν ένα διάλειμμα η ερευνητική μου εργασία πάνω στο Ημερολόγιο του Μπέλλιου, όπως λίγα χρόνια νωρίτερα (2006) η μετάφρασή μου στην Χρονογραφία του βυζαντινού ιστορικού Σκυλίτση. Πρόσφατες εργασίες μου είναι οι ερμηνείες και τα σχόλιά μου στους ασματικούς Κανόνες των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών της Εκκλησίας μας. Έχουν εκδοθεί ήδη των Χριστουγέννων, του Πάσχα και της Πεντηκοστής, και ἀκολουθοῦν οι ύμνοι της εορτής των Θεοφανείων. Επιθυμία μου είναι με την βοήθεια του Θεού να συνεχίσω την σειρά ερμηνείας των Κανόνων και για τις άλλες μεγάλες εορτές, όπως επίσης να προχωρήσω στην μεταγραφή και έκδοση του Α΄ Κώδικος της Μονής Αγ. Γεωργίου των Κρημνών (αρχές 17ου αι.), ενός επίσης πρωτογενούς υλικού, του οποίου την επεξεργασία έχω ξεκινήσει από ετών, αλλά δεν έχω ακόμη ολοκληρώσει.
Info:
Το Ημερολόγιο του Βαρόνου και Μεγάλου Ευεργέτου Κωνσταντίνου Δ. Μπέλιου (1836 – 1837) / Εναργής αφήση γνωριμίας με πρόσωπα και τόπους.
Μεταγραφή χειρογράφου Βασ. Σ. Μπέλλιου
Σχόλια-Επιμέλεια Διον. Ι. Μούσουρα
Εκδοση Συλλόγου προς Διάδοση Ωφέλιμων Βιβλίων / Χρονολογία Εκδόσεως: 2018. Σελίδες: 344. Τιμή: 20,00 €
(Κεντρική φωτογραφία: Το τελωνείο του Πειραιά το 1837 / Kolnberger / Από το βιβλίο)
