Ρομπότ που απολυμαίνουν νοσοκομειακά δωμάτια, drones που εντοπίζουν άτομα χωρίς μάσκα σε χώρους που είναι υποχρεωτική, εφαρμογές παρακολούθησης στο κινητό μας και ελέγχου των προσωπικών μας συναναστροφών, διαγνωστικά τεστ από νανοσωματίδια, είναι μερικές από τις τεχνολογικές εφαρμογές που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση της πανδημίας COVID-19.
Πρόσφατα, η Υπηρεσία Ερευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (EPRS) δημοσίευσε μία εις βάθος ανάλυση του Ελληνα νομικού και αναλυτή τεχνολογικών τάσεων του τμήματος Επιστημονικής Πρόβλεψης (STOA) δρος Μιχάλη Κρητικού με τίτλο «Δέκα Τεχνολογίες για την καταπολέμηση του κορωνοϊού». Ο δρ Κρητικός αναφέρεται στην τεχνητή νοημοσύνη, στην τεχνολογία αλυσίδας δεδομένων (Blockchain), στις τεχνολογίες ανοικτού κώδικα, στην τηλεϊατρική, στην τρισδιάστατη εκτύπωση, στη γενετική, στη νανοτεχνολογία, στη συνθετική βιολογία, στη χρήση drones και ρομπότ και παρουσιάζει ηθικά και πολιτικά διλήμματα που προκύπτουν.
Παραδείγματα
Ζητήσαμε από τον δρα Κρητικό να μας δώσει ορισμένα παραδείγματα από τη συμβολή των νέων τεχνολογιών στη μάχη κατά του κορωνοϊού. «Υπάρχουν ήδη πολλές εφαρμογές: Ρομπότ που απολυμαίνουν νοσοκομειακά δωμάτια και χειρουργεία με απόλυτη ακρίβεια, drones που εντοπίζουν όσους δεν φορούν μάσκες προστασίας σε δημόσιο χώρο, μάσκες και διαγνωστικά τεστ ακριβείας που παρασκευάζονται από νανοσωματίδια. Επίσης, πολλαπλές εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης και αλγοριθμικά συστήματα απόφασης επεκτείνουν ραγδαία το πεδίο δράσης τους για να συμβάλουν στον περιορισμό εξάπλωσης της νόσου, στην επιτάχυνση παρασκευής φαρμάκων και διαγνωστικών εργαλείων αλλά και στην επιβολή περιοριστικών μέτρων. Αναπνευστήρες και βαλβίδες που δημιουργούνται από τρισδιάστατους εκτυπωτές, καθώς και συνθετικά αντίγραφα του ιού, τα οποία σχηματίζονται με τη βοήθεια της συνθετικής βιολογίας για να επιταχυνθεί η ανάπτυξη φαρμάκων, εμβολίων και διαγνωστικών εξετάσεων προστίθενται στη μακρά λίστα αναδυόμενων τεχνολογιών που χρησιμοποιούνται από επιστημονικά εργαστήρια και κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση αυτής της πρωτόγνωρης κρίσης της δημόσιας υγείας», λέει στην «Κ» ο δρ Κρητικός.
«Παρ’ όλα αυτά, η fast-track αδειοδότηση της χρήσης τους, μέσω ειδικών νομικών ρυθμίσεων που βασίζονται στο δίκαιο της ανάγκης, εγείρει ερωτήματα για το κατά πόσον η χρήση, παρατεταμένη και μη, θα μπορούσε να καταστρατηγήσει ατομικές ελευθερίες και να περιορίσει την άσκηση βασικών δικαιωμάτων», σημειώνει ο Ελληνας αναλυτής. Ως παράδειγμα αναφέρει την πρόσφατη ανακοίνωση των Apple και Google σχετικά με την έναρξη συνεργασίας τους για τη δημιουργία μιας τεχνολογίας εντοπισμού επαφών με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης της COVID-19.
«Κατά πόσον είμαστε έτοιμοι ως κοινωνία να δεχθούμε τη χρήση πιστοποιητικών ανοσίας που θα καθορίζουν ποιος και κάτω υπό ποιες συνθήκες θα μπορεί να μετακινηθεί και να ταξιδέψει, δημιουργώντας ανισότητες νέου τύπου; Θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε άκριτα την εγκατάσταση μιας εφαρμογής στα κινητά μας τηλέφωνα η οποία θα καταγράφει πού έχει βρεθεί ο καθένας και με ποιους έχει συναναστραφεί; Kαι εάν ακόμα τα δεδομένα αποδειχθούν ευεργετικά, πώς θα επωφεληθούν άνθρωποι που δεν κατέχουν έξυπνες συσκευές; Θα μπορούσαν να προστατευθούν αποτελεσματικά τα προσωπικά μας δεδομένα και η ιδιωτικότητά μας εν γένει στο πλαίσιο της χρήσης τεχνολογιών παρακολούθησης και να αποφύγουμε φαινόμενα στιγματισμού και διακρίσεων;», είναι ορισμένα από τα ερωτήματα που θέτει ο δρ Κρητικός, χωρίς να κρύβει την ανησυχία του για μια «ευρύτερη και πιο μόνιμη χρήση αυτών των τεχνολογιών και μετά το πέρας της πανδημίας, σε μία κατάσταση γνωστή ως «αλλαγή της αρχικής αποστολής» (mission creep);».
Τομέας φαρμάκων
Αλλά και στον τομέα των φαρμάκων, «θα γινόταν δεκτή η παράκαμψη κάποιων σταδίων κλινικής δοκιμής ορισμένων θεραπειών για να καταστούν πιο γρήγορα διαθέσιμες;». Αλλα ερωτήματα έχουν θετική διάσταση: «Θα μπορούσε η επικρατούσα ιδιοκτησιακή λογική στη γνώση να υποχωρήσει για να επικρατήσει μια πιο συνεργατική προσέγγιση στον τομέα της παραγωγής φαρμάκων και εμβολίων που θα βασίζεται σε κοινές βάσεις δεδομένων και ερευνητικών αποτελεσμάτων;», αναρωτιέται ο δρ Κρητικός.
Ευκαιρία προβληματισμού
Ποιος θα αποφασίσει για όλα αυτά, ρωτάμε τον συνομιλητή μας. «Τα βασανιστικά αυτά ερωτήματα είναι βαθιάς πολιτικής φύσεως. Αντιμέτωποι με ένα φαινόμενο δομικά αχαρτογράφητο, όπου επιδημιολογικά δεδομένα και στατιστικά μοντέλα διαρκώς αλλάζουν, οι επιλογές των κυβερνήσεων για τον τρόπο χρήσης και τον βαθμό διείσδυσης των τεχνολογιών αυτών δεν μπορούν να βασίζονται αποκλειστικά και μόνο σε τεχνολογικές προσεγγίσεις ή επιστημονικές γνωμοδοτήσεις. Η πρώτη πανδημία του αιώνα αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία προβληματισμού σχετικά με το κατά πόσον οι τεχνολογικές εφαρμογές από μόνες τους είναι ικανές να επιλύσουν πολύπλοκες κοινωνικές εξισώσεις, να αντικαταστήσουν ή να αντισταθμίσουν άλλα μέτρα δημόσιας πολιτικής και να αποτρέψουν έναν περαιτέρω εγκιβωτισμό του φόβου και της διαρκούς υποψίας για τον συνάνθρωπο ως πιθανή πηγή μόλυνσης», τονίζει ο κ. Κρητικός, σημειώνοντας και μία κρίσιμη παράμετρο: Εάν αυτές οι τεχνολογίες εργαλειοποιηθούν, τότε θα πρέπει να γνωρίζουμε επαρκώς όχι μόνο το πώς δημιουργούνται και εκπαιδεύονται οι συγκεκριμένοι εξελιγμένοι αλγόριθμοι, έτσι ώστε να διασφαλίζουν, οργανωτικά και τεχνικά, το απόρρητο και την ιδιωτικότητα των πολιτών, αλλά και το πώς θα επικρατήσουν η διαφάνεια και η αναλογικότητα στη χρήση των δεδομένων, προσωπικών και μη, που θα συλλέγονται. «Τον περασμένο μήνα, μια ομάδα ερευνητών τεχνητής νοημοσύνης του Πανεπιστημίου του Μάαστριχτ ανέλυσε δεκάδες μοντέλα υπολογιστών για τη διάγνωση και τη θεραπεία της COVID-19. Η ανάλυσή τους έδειξε ότι όλα τα μοντέλα είχαν εκπαιδευθεί με ακατάλληλα και ανεπαρκή δεδομένα, μάλιστα σε μια περίπτωση με πληροφορίες που συλλέχθηκαν από μόλις 26 ασθενείς, ενώ θα απαιτούσαν χιλιάδες», αναφέρει ο δρ Κρητικός.
«Εχουμε σταδιακά βάλει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας και των κοινωνιών μας σε ψηφιακά χέρια. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι μπορούμε ακόμα να παρακολουθούμε τι θα μπορούσαν να κάνουν αυτά τα χέρια –από ιδιωτικές εταιρείες ή δημόσιες αρχές– με τα δικά μας δεδομένα. Χρειαζόμαστε την ψηφιοποίηση για την αποτελεσματική καταπολέμηση της εξάπλωσης του ιού, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι οι πρακτικές δεδομένων που αναπτύσσονται είναι ασφαλείς και αποτελεσματικές», τονίζει ο δρ Κρητικός, αναφερόμενος και στον ρόλο του ευρωπαϊκού γενικού κανονισμού προστασίας δεδομένων.
Το ερώτημα ποιος έχει πρόσβαση στα δεδομένα και για ποιο σκοπό γίνεται κρίσιμο. «Πρέπει να ξεκαθαρίζεται πως η πρόσβαση θα εξαντλείται στο τελείως απαραίτητο επίπεδο, για τον συγκεκριμένο σκοπό, αποκλείοντας κάθε είδους ακατάλληλη επαναχρησιμοποίηση. Ενα βασικό ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η προειδοποίηση “μολυσμένος” που θα λαμβάνεις στο κινητό σου και θα αφορά έναν συμπολίτη σου θα είναι αξιόπιστη από τεχνολογικής και επιστημονικής άποψης. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να απαιτήσουμε την εισαγωγή ισχυρών ρητρών διασφάλισης που θα επιβάλλουν δομικούς περιορισμούς στη συλλογή βιομετρικών και άλλων προσωπικών δεδομένων και να διασφαλίσουμε ότι τυχόν δεδομένα που συλλέγονται θα χρησιμοποιούνται μόνο για την καταπολέμηση της εξάπλωσης του ιού και θα διαγράφονται εγκαίρως».
Σημείο χωρίς επιστροφή
Η προσπάθεια αυτή δεν θα είναι απλή. Για τον δρα Κρητικό πρόκειται για «ένα σημείο χωρίς επιστροφή και ταυτόχρονα μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε τις ψηφιακές πρακτικές παρακολούθησης ασθενειών και να προωθήσουμε ένα ανθρωποκεντρικό μοντέλο διαρκώς εξελισσόμενου ελέγχου και εποπτείας τους».
