ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Εγγραφείτε για να ξεκλειδώσετε αυτό το περιεχόμενο.
ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Κόστος (credits) : 5
Διαθέσιμες μονάδες (credits): N/A
Στην βόρειο-ανατολική πλευρά του Κουτάβου κι απέναντι από το Αργοστόλι, βρίσκεται η περιοχή του Δραπάνου, για το όνομα της οποίας υπάρχουν αρκετές θεωρίες. Μία από αυτές υποστηρίζει ότι το όνομα προέρχεται από την αρχαία λέξη ”δρέπανον” που σιγά-σιγά μετασχηματίστηκε σε ”δράπανο” στο στόμα του λαού. Μια άλλη την συνδέει με το όνομα της Ιταλικής πόλης ”Trapano” και μια ακόμα με το όνομα πιθανόν πλούσιου γαιοκτήμονα της περιοχής με το όνομα Δρέπανος.
γράφει η Μαρία Μαρκάτου-Αλυσανδράτου
Από όπου κι αν προέρχεται πάντως το όνομα, συναντάται συχνά στο Πρακτικόν της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 αλλά και σε αρκετά Βενετσιάνικα έγγραφα, τα οποία αναφέρονταν στην φορολογία των πορθμείων που εκτελούσαν την διαδρομή Δράπανο-Αργοστόλι, πριν κατασκευαστεί η γέφυρα, όπως μας πληροφορεί η κυρία Δώρα Μαρκάτου, Ιστορικός Τέχνης, τ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Παν. Ιωαννίνων κι Έφορος του Κοργιαλενείου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αργοστολίου, στην εργασία της ”Το Νεκροταφείο του Δράπανου στο Αργοστόλι, Τόποι Τέχνης και Ιστορίας” που συμπεριλαμβάνεται στα Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 6 του 1994.
Η περιοχή ήταν ειδυλλιακή και σε πλήρη αρμονία με την φύση, στην οποία υπήρχε και διαμορφωμένη πλατεία. Την 1η Ιουνίου μάλιστα του 1894 επιτροπή Αργοστολιωτών αποτελούμενη από τους Αναστάσιο Μοσχόπουλο, Σπυρίδωνα Βλάχο, Παναγή Μακρή, Γεράσιμο Ορτετζάτο, Ιωάννη Μαζαράκη, Νικόλαο Δαυή-Χριστοδουλάτο, Χαράλαμπο Αραβαντινό, Γεράσιμο-Κωστή Λοβέρδο και Ιωάννη Φωκά, κάνει έκκληση στην τοπική κοινωνία να συνεισφέρει οικονομικά ώστε ο Δράπανος να γίνει ένα πραγματικό κέντρο αναψυχής και περιπάτου.
Γεγονός που δείχνει, ότι παρά την ύπαρξη των νεκροταφείων, η περιοχή δεν είχε καθόλου αποκρουστικό χαρακτήρα στην συνείδηση του κόσμου. Εκεί εξάλλου γιορτάζονταν τα Κούλουμα της Καθαρής Δευτέρας πριν καθιερωθεί η Λάσση και στην ίδια περιοχή στηνόταν πανηγύρι την ημέρα της Δραπανιώτισσας,όπως θα δούμε παρακάτω.
Στην περιοχή του Δραπάνου, βρίσκουμε σε λειτουργία και ναυπηγείο κτισμένο επί Αγγλοκρατίας το 1832, όπως μας πληροφορεί ο Μηλιαράκης Αντώνιος στο βιβλίο του” Γεωγραφία Πολιτική Νέα και Αρχαία του νομού ΚεφΑλληνίας(σελ.27)εκδ. Αφων Πέρρη Αθήνησιν 1890. Ο ιστοριοδίφης επίσης Ηλίας Τσιτσέλης(Κεφαλληνικά Σύμμικτα τ.Β’) μας πληροφορεί ότι το 1854 λειτουργούσε στην περιοχή του Δραπάνου Πηλουργείον και Αγγειοπλαστήριον ενοικιαζόμενον υπό του δημοσίου με τον όρο ο ενοικιαστής να δέχεται μαθητευόμενους και να πουλά τα αγγεία σε τιμές χαμηλότερες από αυτές του εξωτερικού.Πρώτος εργολάβος και διευθυντής υπήρξε ο κρητικός Ελ. Αρδαβάνης.
Πανοραμική άποψη της περιοχής την δεκαετία 1900, από το Δράπανο κάτω δεξιά μέχρι τα Ταμπάκικα αριστερά στην αρχή της γέφυρας και το Αργοστόλι απέναντι
Η αναφορά μας σήμερα εστιάζει στην Δραπανιώτισσα με αφορμή την γιορτή της στις 24 Σεπτεμβρίου αλλά πριν χτιστεί η εκκλησία, κατά τα μεσαιωνικά χρόνια υπήρχαν στην γύρω περιοχή άλλες Καθολικές μονές και ναοί. Η πλούσια μονή της Madona di Trapano, η οποία ανεγέρθη επί Τόκων πριν το 1500, πιθανόν χάρην της ευκολίας των εκεί προσορμιζομένων πλοίων. Βρισκόταν νοτιοανατολικά της σημερινής εκκλησίας κι έχαιρε του σεβασμού των ενοριτών της, για αυτό σε έγγραφο του 1623 αναφέρεται πλήθος δωρητών, καθολικών αλλά και ορθοδόξων.Τα κτήματα της έφταναν μέχρι τους Αγίους Θεοδώρους στο Αργοστόλι και υπάρχουν αναφορές ενοικιαστών από το 1521. Το 1732 ο ιστοριοδίφης Ηλίας Τσιτσέλης αναφέρει ότι κτήματα της μισθώνονται στους Θωμά κι Ευστάθιο Δελλαδέτσιμα αλλά έκτοτε καμιά άλλη αναφορά δεν γίνεται για τη μονή.
Ο ναός επίσης του S. Nicolo di Trapano, που συνανατάται σε συμβόλαιο του 1547, βορείως του Ορθόδοξου κοιμητηρίου, εικάζεται ότι οικοδομήθηκε μεταξύ Α’ και Β’ Σταυροφορίας, δηλαδή μεταξύ 1096 και 1149.Ήταν χτισμένος σε πετρώδη λόφο λίγο πριν το δρόμο που οδηγεί σήμερα στα Δαυγάτα και μέχρι το τέλος του περασμένου αιώνα ένας πεζοπόρος μπορούσε να διακρίνει τον τοίχο και την πλάκα της Αγίας Τράπεζας, μέσα στους αμπελώνες.
Ο Ηλίας Τσιτσέλης τον αναφέρει αμιγώς καθολικό ναό αλλά εργότερα έγινε μικτός κι εξυπηρετούσε και τα δυο δόγματα διότι εκείνα τα χρόνια λόγω των μικτών γάμων μεταξύ Καθολικών κι Ορθοδόξων, οι περισσότεροι ναοί απέκτησαν διπλή δογματική λειτουργία κι εντός τους υπήρχαν δυο Άγια Βήματα, η Ιερά Τράπεζα των Ορθοδόξων και το Altare των Καθολικών.
Σε αυτό το ναό μια Μ.Πέμπτη η σφοδρή λογομαχία μεταξύ των δυο ιερέων οδήγησε στο φόνο του καθολικού ιερέα από τον ορθόδοξο εφημέριο, που προερχόταν από την αρχοντική οικογένεια των Δελλαδέτσιμα και τον οποίον παρέδωσαν τελικά οι κάτοικοι των Προκοπάτων στις Ενετικές αρχές του Κάστρου του Αγίου Γωργίου.
Η Δραπανιώτισσα περίπου το 1916
Πολύ αργότερα, στις αρχές του 19ου αιώνα, οικοδομήθηκε η εκκλησία της Παναγίας της Δραπανιώτισσας (της Μυρτιδιώτισσας και του Αγίου Διονυσίου όπως επίσης είναι γνωστή).Ο αρχιδιάκονος της Επισκοπής Κεφαλληνίας Σπυρίδων Δεφαράνας στις 22 Ιουλίου του 1812 υπέβαλλε αίτηση που απευθυνόταν στο γραφείο της Επισκοπής για την ανέγερση του Ιερού Ναού κι η οικοδόμηση του άρχισε αμέσως, έπειτα από την θετική απάντηση του τότε αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας, Ζακύνθου και Ιθάκης, Ιωαννίκιου Άννινου.
Η επιστολή του αρχιδιάκονου Δεφαράνα προς τον Αρχιεπίσκοπο Ιωαννίκιο Άννινο, από το βιβλίο του Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου ” Το Αργοστόλι διασκεδάζει” (σελ.146)
Η εκκλησία, που το επίσημο όνομα της είναι Ιερός Ναός Αγίου Διονυσίου Δραπάνου είναι αφιερωμένη στον Άγιο Διονύσιο της Ζακύνθου και ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1813. Την θεμελίωση έκανε η μοναχή Κωνσταντίνα Χαλικιά από την Έρισσο, χήρα Αναστασίου Κλαδά, που ήταν και η κύρια χρηματοδότης του έργου αφού με την διαθήκη της στον συμβολαιογράφο Καρούσο Σπύρο για τον σκοπό αυτόν, διέθεσε όλη της την περιουσία καθώς επίσης και δυο εικόνες που βρίσκονται εντός της εκκλησίας.
Ο ναός αποπερατώνεται το 1835 οπότε και γίνεται ενοριακός.Τα εγκαίνια της έπειτα από πολλές ταλαιπωρίες, πραγματοποιήθηκαν στις 30 Νοεμβρίου 1836 και το 1837 κατασκευάζονται οι ξενώνες και τα κελιά σε οικόπεδα που δωρήθηκαν από τους Μαρίνο Ν.Μεταξά και Σπύρου Δεφαράνα ενώ το 1839 ο αγιογράφος Αντώνιος Κουρκουμέλης ζωγραφίζει τις εικόνες των διαστύλων και το τέμπλον. Το καμπαναριό του ήταν πυργοειδές, επιβλητικό και μεγάλου ύψους, τοποθετημένο ανεξάρτητα από το ναό, που διαφοροποιείται από τα δυτικά, Βενετσιάνικα πρότυπα ως προς την μορφή της στέψης κι αντί για οξύκορφη πυραμίδα είχε (κουπέ) δηλαδή βολβοειδή τρούλο.
Η προσεισμική εκκλησία του Δραπάνου με το πυργοειδές καμπαναριό της σε καρτ ποστάλ προσεισμικά
Ένα χρόνο μετά τα εγκαίνια και συγκεκριμένα το 1837, ύστερα από δωρεά του Ιππότη Μαρίνου Ν. Μεταξά Αντζουλακάτου ο ναός γίνεται κύριος παραπλήσιου γηπέδου στο οποίο οικοδομείται διώροφο κτίσμα που λειτουργεί ως ξενώνας και χρησιμοποιείται για κατοικία του εφημέριου και χώρος δεξιώσεων των προσκυνητών.
Σε απογραφή της κινητής και ακίνητης περιουσίας του ναού, στις 17 Ιουλίου 1860 μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα σχετικά με την διαρρύθμιση του ξενώνα, που αποτελείται από διάδρομο εισόδου, προθάλαμο, κουζίνα, τραπεζαρία, δυο κρεβατοκάμαρες,ένα μεγάλο δωμάτιο, ένα δωμάτιο για τον εκάστοτε ιερέα,ένα δωμάτιο για την καλόγρια και κατώγια.
Γκραβούρα του ναού με τους βοηθητικούς χώρους(19ος αιώνας), που βρίσκεται στην Κεφαλονίτικη Πρόοδο, περίοδος Γ, τεύχος 13 του 2024,(σελίδα 30)
Το 1840 οικοδομείται το καμπαναριό του επί επιτρόπων Χοϊδά Γεώργιου και Ρεγγίνη Σπυρίδωνα, τα ονόματα των οποίων είναι σκαλισμένα επάνω του.
Ο ναός από την οικοδόμησή του μέχρι το 1837 λειτουργεί ως κτητορικός, από το 1837 έως το 1868 γίνεται συναδελφικός, από το 1868 μέχρι το 1888 γίνεται δημοτικός.Το1868 ο ναός γίνεται επίσημα και παρεκκλήσι του νεκροταφείου.Ξαναγίνεται συναδελφικός από το 1888 ως το 1917 κι έκτοκτε παραμένει δημοτικός.
Φωτογραφία από το βιβλίο του Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου ”Το Αργοστόλι διασκεδάζει”(σελ.151)
Η εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου Κύκκου(Δραπάνου) ήταν η πολυπληθέστερη ενορία του Αργοστολίου με 225 οικογένειες και 637 ενορίτες, σύμφωνα με τον κατάλογο ενοριτών του 1849, γεγονός που σχετίζεται με το δικαίωμα ταφής που είχαν πολλοί ενορίτες, των οποίων το όνομα συναντάται και σε άλλες εκκλησίες της πόλης. Στο Εκκλησιαστικό Αρχείο σώζονται κώδικες του ναού από το 1835-1927 και κατάστιχα εσόδων-εξόδων από το 1840-1937.
Απόσπασμα από τον κατάλογο ενοριτών του 1849, που υπάρχει στο βιβλίο ” Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης(1864)” των Ζαπάντη Σταματούλας και Σιμάτου Λάμπρου
Στο ίδιο αρχείο εμπεριέχονται στοιχεία ιστορικού, κοινωνικού, λαογραφικού και οικονομικού ενδιαφέροντος. Εκτός από την καταγραφή των κτητόρων του ναού, υπάρχουν ιστορικά τεκμήρια που αφορούν την ίδρυση της εκκλησίας, καθώς και την διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου.
Φωτογραφία της φιλολόγου Δέσποινας Βλάσση,που βρίσκεται στην Κεφαλονίτικη Πρόοδο, περίοδος Γ, τεύχος 13 του 2024, σελίδα 27
Μέσα στην εκκλησία υπάρχει η εικόνα της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας ή Δραπανιώτισσας, όπως επίσης λέγεται, που κάθε χρόνο στις 24 Σεπτεμβρίου γιορτάζει με μεγαλοπρέπεια και διασχίζει τη γέφυρα για να φτάσει στο Αργοστόλι και στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος. Εκεί παραμένει για δυο εβδομάδες πριν επιστρέψει στην βάση της. Η εκκλησία γιορτάζει επίσης στις 17 Δεκεμβρίου αφού όπως προαναφέραμε είναι αφιερωμένη στον Άγιο Διονύσιο.
Την εικόνα που παριστάνει την Θεομήτορα ως ελεούσαν του Κύκκου και βρίσκεται επί ογκώδους, ξυλόγλυπτου και επιχρυσωμένου Θρόνου, δώρισε στην εκκλησία η μοναχή Κωνσταντίνα Χαλικιά χήρα Αναστασίου Κλαδά σύμφωνα με την διαθήκη της. Στην αρχή τοποθετήθηκε για λαϊκό προσκύνημα στον Ναό του Αγίου Ελευθερίου, στο κελί του οποίου ασκήτευε η μοναχή Κλαδά για αυτό η ενορία του Αγίου Ελευθερίου τιμά την Δραπανιώτισσα με πανηγυρικό εσπερινό την παραμονή της γιορτής της. Στην αριστερή πλευρά της υπάρχει η ημερομηνία 1810 και το όνομα Νικηφόρος, που προφανώς αναφέρονται στον άνθρωπο και την χρονιά κατά την οποία την ζωγράφισε, στοιχεία που μας υπέδειξε ο ιεροψάλτης Βαγγέλης Μαζαράκης.
Τα δυσδιάκριτα στοιχεία σε μεγένθυση αριστερά της εικόνας, μετά από υπόδειξη του Βαγγέλη Μαζαράκη
Για την ιστορία να πούμε ότι η Κωνσταντίνα Χαλικιά είτε ως μοναχή είτε ως απλή προσκυνήτρια στην Μονή Μυρτιδίων στα Κύθηρα, επιστρέφοντας έφερε μαζί της δυο εικόνες που βρίσκονται στην Δραπανιώτισσα.Την προαναφερόμενη και μια άλλη που έχει ζωγραφισμένους τους άγιους Νικόλαο, Σπυρίδωνα, Βαρβάρα και Σάββα.
H Παναγία η Μυρτιδιώτισσα είναι εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε στα Κύθηρα κατά τον 14ο αιώνα. Έχει το προσωνύμιο Μυρτιδιώτισσα, γιατί αναφέρεται από την παράδοση ότι τη βρήκε ένας βοσκός σε μια τοποθεσία γεμάτη με μυρτιές. Η παράδοση λέει ότι στις 24 Σεπτεμβρίου, 40 ημέρες μετά την Κοίμηση της Θεοτόκου, εμφανίστηκε η Παναγία στον βοσκό και του είπε να ψάξει για την εικόνα που είχε έρθει σε εκείνο το μέρος πολλά χρόνια πριν.
Η εικόνα της Παναγίας της Δραπανιώτισσας
Η πρώτη λιτανεία γίνεται αυθόρμητα μετά το τέλος της ακολουθίας στα εγκαίνια του ναού το 1836 και φθάνει μέχρι την Κολώνα, συνήθεια που επαναλαμβάνεται μέχρι το 1855 οπότε η πομπή των πιστών έφτασε για πρώτη φορά στο Αργοστόλι.Λίγα χρόνια πριν και συγκεκριμένα το 1840, καθιερώνεται μαζί με την θρησκευτική γιορτή και κοσμικό ξεφάντωμα έξω από το ναό με φαγοπότι και πυροτεχνήματα μέχρι που ο ναός γίνεται παρεκκλήσι του νεκροταφείου το 1868 κι η κοσμική γιορτή αρχίζει να φθίνει.
Προσεισμικά, η εικόνα έφτανε από το Δράπανο στην τότε Μητρόπολη του Αργοστολίου που ήταν ο Ναός του Σωτήρος, στο Λιθόστρωτο. Το 1860 η πομπή αλλάζει κι η εικόνα καταλήγει στο ναό του Αγίου Ελευθερίου στις Απανώστρατες, το 1862 αλλάζει πάλι και φτάνει στην Σισιώτισσα ενώ από το 1863 καθιερώνεται ο ναός του Σωτήρος ως μόνιμος χώρος φιλοξενίας, όπως μας πληροφορεί ο αείμνηστος ιστορικός ερευνητής Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, στο βιβλίο του ”Το Αργοστόλι διασκεδάζει” έκδοσης του 1979.
Η Δραπανιώτισσα την δεκαετία του 1920
Σε έναν από τους εορτασμούς για την Παναγία το 1840, οι Αργοστολιώτες είδαν για πρώτη φορά πυροτεχνήματα που είχαν τοποθετηθεί στον απέναντι από την εκκλησία λόφο, για να μπορούν να φαίνονται στα γύρω χωριά και στο Αργοστόλι.Τα παράγγελναν ιδιαιτέρως στην Ζάκυνθο και σε πολλές περιπτώσεις το που ακριβώς θα πέσουν, δημιουργούσαν στην κοινωνία του Αργοστολίου διαμάχες αλλά και ευτράπελα.Τα τοποθετούσαν επίσης στην διαδρομή από τα Ταμπάκικα στο τέλος της γέφυρας μέχρι το ναό δεξιά κι αριστερά του δρόμου, στο λοφίσκο όπως προαναφέραμε αλλά και στο πλάτωμα απέναντι από την εκκλησία.
Στο γλεντοκόπι, εκτός από τα πυροτεχνήματα επιστρατεύονται και δυο κανόνια που ήταν τοποθετημένα στην παρακείμενη ράχη και γενικά για όλα αυτά ξοδεύονταν σημαντικά ποσά για την εποχή αφού τα έσοδα της εκκλησίας ήταν κατά πολύ πολλαπλάσια. Για τον λόγο αυτόν οι επίτροποι προσπαθούσαν να βρουν τρόπους ενίσχυσης των οικονομικών της εκκλησίας κι ένας από αυτούς ήταν η περιφορά της κασελέτας.
Κάθε Σάββατο πρωί συνηθιζόταν να περιφέρεται κασελέτα στην αγορά του Αργοστολίου για την ενίσχυση της Δραπανιώτισσας από εκείνους που λόγω απόστασης δεν μπορούσαν να μεταβούν στο ναό. Αυτό γινόταν και στα χωριά από διορισμένους με αμοιβή ανθρώπους,οι οποίοι για να προκαλέσουν το κοινό θρησκευτικό αίσθημα περιέφεραν μαζί τους πότε μια εικόνα και πότε άγιο λείψανο, πρακτική που κατά καιρούς προκαλούσε έντονες αντιδράσεις.
Απόσπασμα από δημοσίευση της εφημερίδας ΨΑΛΛΙΔΑ, φύλλο 7 στις 29 Σεπτεμβρίου 1894, που βρίσκεται στο βιβλίο Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου ‘Το χάραγμα του θηρίου της Βαβυλώνας”, σελίδα 172 εκδ.ΑΙΓΙΑΛΟΣ Αργοστόλι 2013
Στα 1849 ο Νικόλαος Πολλάνης ανατύπωσε την ακολουθία της Μυρτιδιώτισσας (της Παναγίας του Κύκκου), στο Τυπογραφείο του Αργοστολίου «Η Σάλπιγξ» με τις ευλογίες του τότε μητροπολίτη Κεφαλληνίας Σπυρίδωνος Κοντομίχαλου.
Απόσπασμα από την αποδοχή της αίτησης για την ανατύπωση της ακολουθίας
Οι λιτανείες διακόπτονται κάποια στιγμή το 1871 με απόφαση του Μητροπολίτη Σπυρίδωνος Κοντομίχαλου και της Ιεράς Συνόδου με αφορμή ένα επεισόδιο που πήρε διαστάσεις μόλις η εικόνα μπήκε στο ναό του Σωτήρος.
O πραγματικός όμως λόγος εκείνη τη χρονιά για την διακοπή της λιτανείας και την άρον άρον επιστροφή της εικόνας από το ναό του Σωτήρος πίσω στο Δράπανο ήταν η κόντρα μεταξύ του Δεσπότη Σπυρίδωνος Κοντομίχαλου με τους επιτρόπους του ναού της Δραπανιώτισσας με σκοπό να στερήσει από τους τελευταίους τα οικονομικά έσοδα που μοιράζονταν οι δυο εκκλησίες Σωτήρος και Δραπάνου κατά την παραμονή της εικόνας στον Μητροπολιτικό ναό. Την ιστορία μας αφηγείται ο αείμνηστος ιστορικός ερυνητής Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος στο βιβλίο του ”Το χάραγμα του θηρίου της Βαβυλώνας”εκδ.ΑΙΓΙΑΛΟΣ Αργοτόλι 2013.
Λιτανεία της εικόνας διασχίζοντας την γέφυρα, προσεισμικά
Μετά τον σεισμό του 1867 το συβούλιο της εκκλησίας του δραπάνου αποφασίζει να ευπρεπίσει το εσωτερικό του ναού και μεταξύ άλλων αφαιρούν από τον γυναικωνίτη τα καφασωτά κιγκλιδώματα που δεν έπετρεπαν τη θέα των γυναικών στο υπόλοιπο εκκλησίασμα, πρακτική που είχε τις ρίζες του από τους ορθόδοξους ναούς Τουρκοκρατούμενων περιοχών.
Ο 88χρονος τότε Δεσπότης έξαλλος με τους επιτρόπους ζητάει την επανατοποθέτηση των κιγκλιδωμάτων και στην κόντρα παρεμβαίνει κι ο τότε νομάρχης Κωνσταντίνος Καλαμίδας προσπαθώντας να βρει μια συμβιβαστική λύση.Τελικά ο Δεσπότης κατάφερε να επανατοποθετηθούν τα καφασωτά αλλά λίγους μετά και συγκεκριμένα στις 12 Ιουλίου 1873 ”εκοιμήθη εν Κυρίω” η έδρα του νησιού αλλάζει χέρια και τα κιγκλιδώματα αφαιρούνται οριστικά από το ναό.
Η επιστολή του Μητροπολίτη προς το Νομάρχη(Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου ”Το χάραγμα του θηρίου της Βαβυλώνας”σελ.79,εκδ.ΑΙΓΙΑΛΟΣ Αργοστόλι 2013)
Η απαγόρευση για τις λιτανείες φτάνει μέχρι το 1896 και καλύπτει την θητεία δυο Μητροπολιτών, του Κομποθέκρα και του Γερμανού Καλλιγά, παρότι στο μεσοδιάστημα γίνονταν κάποιες λιτανείες ανεπίσημα.Το 1897 μετά από αίτηση του αρχιερέα Δόριζα Γερασίμου δίνεται άδεια μετά από συνοδική απόφαση και τελικά επιτρέπονται πάλι το 1901 και συνεχίζονται έκτοτε κάθε χρόνο με λαμπρότητα.
Ξεκινούσαν γύρω στις 5 με 6 το απόγευμα συνοδεία των Φιλαρμονικών κι ύστερα από το σινιάλο με κωδωνοκρουσίες και πυροτεχνήματα.Ο κόσμος του Αργοστολίου συμμετείχε στις λιτανείες τόσο πριν το 1871 όσο και μετά το 1901 με πίστη κι ελπίδα για την προστασία της Θεοτόκου και όσοι δεν ακολουθούσαν την πομπή, την έβλεπαν να περνάει μπροστά από τα σπίτια και τα μαγαζιά τους που ήταν στολισμένα όπως άλλωστε οι δρόμοι, οι εκκλησίες κι οι πλατείες της πόλης ενώ έραιναν τον Θρόνο με άνθη και ροδοπέταλα κρατώντας αναμμένα κεριά.
Φωτογραφία από το αρχείο της κυρίας Ευρυδίκης Λειβαδά-Ντούκα, όπου απεικονίζονται Αργοστολιώτισσες,μεταξύ των οποίων η γιαγιά της Ευρυδίκη Δρόσου-Μοντεσάντου,πέμπτη από αριστερά, να παρακολουθούν την λιτανεία από τον εξώστη της διώροφης κατοικίας των αδελφών Τέτας και Αδαμαντίας Φωκά,που βρισκόταν στην γωνία των οδών Κεφάλου και Λιθοστρώτου
Δεν σταμάτησαν ούτε το 1953 μετά τους καταστροφικούς σεισμούς που κυριολεκτικά ισοπέδωσαν το Αργοστόλι κι η εικόνα της Δραπανιώτισσας πέρασε μέσα από σωρούς ερειπίων για να δώσει δύναμη και κουράγιο στους πιστούς της.
Περιφορά της εικόνας της Δραπανιώτισσας στις 24 Σεπτεμβρίου 1953, ανάμεσα στα ερείπια
Το 1862 με απόφαση της Ιονίου Βουλής η Δραπανιώτισσα ανακηρύχτηκε η Πολιούχος του Αργοστολίου, τίτλο που μέχρι τότε κατείχε η Ευαγγελίστρια του Φουσάτου και προς τιμήν της κατασκευάστηκαν και δυο εικονισματάκια στις άκρες της γέφυρας, ένα προς την πλευρά του Δραπάνου κι ένα απέναντι από την Σισσιώτισσα.
Η απόφαση της Βουλής των Ιονίων, από το βιβλίο του Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου,”Το Αργοστόλι διασκεδάζει”(σελ.156)
Το 1868, ο ναός θα γίνει επισήμως παρεκκλήσι του νεκροταφείου και οι όποιες εορτασικές εκδηλώσεις κοσμικού χαρακτήρα έξω από αυτόν αρχίζουν σιγά-σιγά να μειώνονται για συναισθηματικούς κυρίως λόγους.
Προσεισμική φωτογραφία στην είσοδο της γέφυρας από το Δράπανο, αριστερά το βυρσοδεψείο των Αφων Στίβα και δεξιά το δεύτερο εικονισματάκι προς τιμήν της Παναγίας Δραπανιώτισσας, που ανακατασκευασμένο βρίσκεται σήμερα στο ίδιο σημείο.
Άποψη της γέφυρας σε μια πολύ σπάνια φωτογραφία, διακρίνεται δεξιά το σπιτάκι των δημοτικών φόρων εκεί που το 1930 κατασκευάστηκε το καφενείο του Αριστοφάνη Μοντεσάντου κι αριστερά το δεύτερο εικονισματάκι, που δεν ανακατασκευάστηκε μετά τους σεισμούς
Η περιοχή γύρω από την εκκλησία, με το ναό, τα μικρά σπιτάκια της και τα τρία κοιμητήρια, το Ορθόδοξο, το Καθολικό και των Διαμαρτυρομένων, φάνταζε σαν μεθοριακός σταθμός στα μάτια όσων έμπαιναν ή έβγαιναν από το Αργοστόλι. Δεν πρέπει να υπάρχουν πολλές εκκλησίες στο κόσμο που στα χώματά τους να αναπαύονται άνθρωποι από τόσα δόγματα της Χριστιανοσύνης και μάλιστα το ένα δίπλα στο άλλο και σε ένα τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους.
Κι άλλη άποψη της εκκλησίας στο Δράπανο, το 1915
Το Ορθόδοξο νεκροταφείο, στον περίβολο του κτητορικού ναού της Μυρτιδιώτισσας και του Αγίου Διονυσίου αρχίζει να λειτουργεί άτυπα την ίδια περίπου περίοδο με των Καθολικών, δηλαδή γύρω στο 1827. Αργότερα, με το ξέσπασμα της επιδημίας χολέρας το 1850, το κοιμητήριο λειτουργεί ως δημοτικό, οπότε κι απαγορεύεται η ταφή νεκρών εντός των εκκλησιών στο Αργοστόλι ή στους μικρούς τους περιβόλους όπως συνηθιζόταν μέχρι τότε.
Από παλιά το κοιμητήριο ήταν διαμορφωμένο σε δυο επίπεδα, ένα προς τα δυτικά στο οποίο θάβονταν οι κτήτορες κι ενορίτες του ναού κι ένα στα ανατολικά το οποίο πουλάει ο επίτροπος Σάββας Διβάρης το 1868 στην εκκλησία ώστε να γίνει δημοτικό νεκροταφείο και το 1871 ο δήμαρχος Παναγής Βινιεράτος(1866-1874) (1881-1883)και (1891-1895) αποφασίζει την επίσημη σύσταση Δημοτικού Νεκροταφείου.
Προσεισμική άποψη του ναού της Δραπανιώτισσας με το Ορθόδοξο νεκροταφείο
Η ολοκλήρωση όμως της κατασκευής του έγινε μεταξύ του 1866 και 1890 επί δημάρχων Παναγή Κομποθέκρα Βινιεράτου και Γερασίμου Δρακοπούλου(1883-1891).
Από το 1871 η εκκλησία εισπράτει αρκετά έσοδα από τις πωλήσεις τάφων, τα αφιερώματα και από την ενοικίαση του χώρου του νεκροταφείου, το οποίο εκείνην την εποχή σε μεγάλο μέρος του, ήταν αχρησιμοποίητο. Έτσι μαθαίνουμε ότι το 1890 ενοικιάζεται για την δοκιμαστική καλλιέργεια 1030 ριζών καπνού.
Κι άλλη άποψη του νεκροταφείου προσεισμικά
Το 1875 το δυτικό τμήμα που ήταν μικρό δεν μπορεί πλέον να καλύψει τις ανάγκες του γιατί άρχισε η παραχώρηση τάφων και σε μη ενορίτες οπότε εκείνη την χρονιά αγοράστηκε παρακείμενο χωράφι από τον Σπύρο Φωκά Αλεξανδράτο ώστε να λειτουργήσει ως επέκταση του νεκροταφείου.
Επιστρέφοντας από κηδεία στο Δράπανο το 1917
Εκεί λοιπόν, με τον παλιότερο τάφο του νεκροταφείου έτους 1833 που ανήκει στον Δήμο Καγκάδη, μαζί με τους απλούς ανθρώπους βρίσκονται οι τάφοι των σπουδαιότερων Κεφαλονιτών αλλά και υπέροχα ταφικά μνημεία που αποτελούν πραγματικά έργα τέχνης καταξιωμένων καλλιτεχνών, όπως του Δημητρίου Φιλιππότη, του Γεωργίου Μπονάνου, του Βενάρδου Σκαλκώτου και του Γεωργίου Βρούτου.
Μεταξύ πολλών καλλιτεχνημάτων ξεχωρίζει η ”Αναπαυομένη” του γνωστού σε όλο το Πανελλήνιο,Τήνιου γλύπτη Δημητρίου Φιλιππότη, που είναι αφιερωμένο στη νεαρά Αγγελική Λοβέρδου, η οποία πέθανε από πνευμονία το 1874.
Η ”Αναπαυομένη” του Φιλιππότη και στα πόδια της διακρίνεται η εικόνα του αγαπημένου της σκύλου, ο οποίος ξεψύχησε αμέσως μετά τον θάνατο της
Ένα άλλο εξαίρετο δείγμα των θησαυρών που βρίσκονται εντός του Κοιμητηρίου, είναι το ταφικό μνημείο του Ανδρέου Ζησίμου Ραζή, με τίτλο ”Ψυχή”, έργο του Ληξουριώτη καλλιτέχνη με διεθνή προβολή, Γεωργίου Μπονάνου, του οποίου έργα είναι και οι κρήνες Ερνέστου Τουλ, στο Αργοστόλι,περισσότερες πληροφορίες για τις οποίες υπάρχουν στον παρακάτω σύνδεσμο:https://www.kefaloniapress.gr/topika/politismos/article/516232/oi-krines-toyl-ki-i-istoria-toys/?fbclid=IwAR0csaBJK6tqb8x8XyHOgptwLOjgiyE-Lw3CeKVV_vtq6thu3Dnzyj2SXcE
Λόγω αυτών αλλά και των υπολοίπων επιβλητικών μνημείων,το Κοιμητήριο του Δραπάνου εξελίχθηκε με τα χρόνια στο σημαντικότερο Επτανησιακό Νεκροταφείο, του οποίου οι θησαυροί το καθιστούν ”μουσείο της νεοελληνικής γλυπτικής και προσωπογραφία της κοινωνίας που το διαμόρφωσε”, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η κυρία Δώρα Μαρκάτου.
Εικόνες ταφικών μνημείων στο Δράπανο που περιλαμβάνονται στην εργασία της κ. Δώρας Μαρκάτου,”Το Νεκροταφείο του Δράπανου στο Αργοστόλι, Τόποι Τέχνης και Ιστορίας” 1994
Στον νεκροταφείο Δραπάνου επίσης και το Μνημείο για τους εκτελεσθέντες ή νεκρούς πολιτικούς κρατούμενους, που κρατούνταν στις Φυλακές Αργοστολίου το διάστημα 1948 -1949. Το τρίπτυχο μαρμάρινο μνημείο κατασκευάστηκε με την φροντίδα και τα χρήματα των συγγενών των αγωνιστών, σε παραχωρηθέντα χώρο επί δημαρχίας Αλέκου Καλαφάτη(1983-1986) και 1991-1994).
Στήθηκε το 1992 στο νότιο μέρος του νεκροταφείου κοντά εκεί όπου προπολεμικά έθαβαν τους άπορους ή όσους δεν είχαν οικογενειακό τάφο. Στον Εμφύλιο σε εκείνο το χώρο άνοξαν μια τάφρο μέσα στην οποία θάφτηκαν μαζικά οι περισότεροι από τους 104 αντιστασιακούς κρατουμένους που εκτελέστηκαν, ξυλοκοπήθηκαν ή πέθαναν από την απεργία πείνας στις φυλακές μεταξύ 28 Μαϊου και 10 Ιουνίου. Προηγουμένως τους είχαν εκτελέσει στην ίδια περιοχή καθώς το νεκροταφείο του Δραπάνου είχε οριστεί επίσημα ως τόπος εκτελέσεων μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου 1948 οπότε κι επιλέχθηκε νέα τοποθεσία κοντά στον Θαλασσόμυλο.
Το μνημείο των 104 εκτελεσθέντων και νεκρών αγωνιστών των Φυλακών Αργοστολίου, στο Δράπανο
Όσον αφορά το άλλο κοιμητήριο στην περιοχή, ο ιστοριοδίφης Ηλίας Τσιτσέλης(1850-1927) μας πληροφορεί ότι το νεκροταφείο των Καθολικών και Διαμαρτυρομένων στο Δράπανο ξεκινάει την λειτουργία του άτυπα το 1827 κι είναι το πρώτο οργανωμένο κοιμητήριο, όχι μόνο στην Κεφαλονιά αλλά και στα Επτάνησα, έργο κι αυτό του μηχανικού κι αρχιτέκτονα J.P.Kennedy, επιστήθιου φίλου και συνεργάτη του Άγγλου τοποτηρητή Charles James Napier(Τσαρλς Τζέημς Νάπιερ).
Στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αργοστολίου υπάρχει κάτοψη που απεικονίζει το Στρατιωτικό Κοιμητήριο κι επικυρώνει με αυτόν τον τρόπο την πληροφορία του Τσιτσέλη, όπως αναφέρει η ιστορικός Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, στην εργασία της ”Το Αγγλικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο στο Δράπανο”, Οδύσσεια 2008.
Ωστόσο, η κ. Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα στην επιτόπου έρευνά της στο σημείο, κατάφερε να διαβάσει ταφή του 1810 σε επιτύμβια επιγραφή από αυτές που μπορούσαν να διαβαστούν, γεγονός που αποδεικνύει ότι υπάρχουν προγενέστεροι του 1827 ενταφιασμοί.
Το γήπεδο που παραχωρήθηκε στους Καθολικούς το περιέφραξαν με τοίχο οικοδομώντας και μικρό ναό εντός του. Έξω από τα κοιμητήρια ο δρόμος προς την Δραπανιώτισσα ήταν στρωμένος με ορθογώνιες πέτρες και δενδροστοιχίες κοσμούσαν τις δυο πλευρές του κατασκευασμένος από τον Charles Rhilippe de Bosset το 1812, τον άνθρωπο που μας άφησε παρακαταθήκη την υπέροχη γέφυρα του Αργοστολίου. Περισσότερα για την οποία διαβάζουμε στον παρακάτω σύνδεσμο: https://www.kefaloniapress.gr/topika/istoria/article/217505/sti-gefyra-devosetoy/
Σπάνια φωτογραφία της εκκλησίας του Δραπάνου και του δρόμου μπροστά της με την επιβλητική είσοδο του Ορθόδοξου κοιμητηρίου στα δεξιά
Όπως αναφέρει η κ. Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, οι τάφοι στο Καθολικό κοιμητήριο στην πλειοψηφία τους είναι λιτοί κι απέριττοι αλλά υπάρχουν πολλές κατηγορίες γλυπτών, όπως επιτύμβιες επιγραφές, προτομές, σαρκοφάγοι, ένας επιβλητικός δωρικός κίονας κι ένα μόνo άγαλμα ο ”Αγγελος”, της γνωστής οικογένειας O’Toole, ιδιοκτητών της Οινοποιείας Βινάριες.
Το μνημείο, κατασκευασμένο από τον συμπατριώτη μας και διακεκριμένο γλύπτη Γεώργιο Μπονάνο (1863 – 1940) από το Βουνί του Ληξουρίου παριστάνει έναν άγγελο που πατάει ανάλαφρα πάνω σε μια σαρκοφάγο, τοποθετημένη μπροστά από έναν οβελίσκο.
Στην εικόνα 3 ο Άγγελος του Μπονάνου στον τάφο του οίκου O’Toole, στην εικόνα 4, σαρκοφάγος εντός της οποίας αναπαύονται δυο μικρά παιδιά του συνταγματάρχη Darrah και στη εικόνα 5 ο τάφος του δολοφονημένου λοχαγού J.Parker, διευθυντή δασών του Αίνου
Στην ερευνητική εργασία επίσης της κ. Ευρυδίκης Λειβαδά Ντούκα διαβάζουμε ότι το συγκεκριμένο κοιμητήριο είναι από τα λίγα στον κόσμο όπου αναπαύονται τόσο νέοι άνθρωποι με ονόματα που προδίδουν την καταγωγή τους κι είναι από την Αγγλία, την Ουαλία, την Ιρλανδία και την Σκωτία.
Στα χρόνια της κατοχής επίσης, οι Ιταλοί στρατιώτες έφτιαξαν στο Δράπανο το δικό τους κοιμητήριο για τους ομοεθνείς τους που πέθαιναν από διάφορες αιτίες στο νησί μας.
Ιταλοί στρατιώτες έξω από το νεκροταφείο του Δραπάνου το 1942
Σε πολύ μικρή απόσταση, λιγότερη των 17 μέτρων από την κάτω πλευρά του δρόμου που περνούσε μπροστά από την Δραπανιώτισσα και τα κοιμητήρια, έφτανε η θάλασσα πριν αρχίσουν οι εργασίες επιχωμάτωσης της περιοχής γύρω στο 1820, όπως μας πληροφορεί η κ. Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα.
Για αυτό κι οι αναφορές για τα πορθμεία στην περιοχή που εκτελούσαν δρομολόγια από το Αργοστόλι αλλά κι αρκετούς μόλους όπως ο μόλος της Παναγίας, που χρησίμευε ως λιμάνι για την εκκλησία της Δραπανιώτισσας. Εκεί έπιαναν οι βάρκες με τους ψαλτάδες και τους παππάδες κι όσα αγαθά είχε ανάγκη η εκκλησία από την απέναντι ακτή της πόλης.
Στην μεγάλη επιδημία της χολέρας που χτύπησε ανελέητα το Αργοστόλι το 1850, σε αυτό το μόλο έπιαναν για λόγους υγιεινής οι βάρκες με τους νεκρούς από την αρρώστια, για να ταφούν στο Κοιμητήριο χωρίς να περάσουν από τους δρόμους της πόλης ή να διασχίσουν την γέφυρα.
Ο μόλος της Παναγίας προσεισμικά με το φανάρι
Ο μόλος βρισκόταν εκεί που σήμερα υπάρχουν οι παλιές εγκαταστάσεις της ΔΕΗ και στην ίδια περιοχή ήταν από το 1832 «επιθαλάσσια κτίσματα ναυπηγείου» που είχε κτισθεί επί Αγγλοκρατίας –αν και τα προγενέστερα χρόνια γνωρίζουμε πως εκεί υπήρξε ναυπηγείο,όπως μας πληροφορεί η κυρία Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, στην εργασία της ”Συνοπτική ιστορικο-κοινωνική προσέγγιση της λιτανείας της Υ. Θ. Δραπανιώτισσας”.
Ο μόλος κάποια χρόνια αργότερα
Στους καταστροφικούς σεισμούς του 1953 η εκκλησία της Δραπανιώτισσας καταστράφηκε ολοσχερώς αλλά ξανακτίστηκε από την αρχή χάρη στην αγάπη και την συμβολή των ενοριτών της.
Ότι απέμεινε από την προσεισμική Δραπανιώτισσα,(από το βιβλίο των Μοσχόπουλου Γεωργίου και Μαραβέγια-Κώστα Κατερίνας,Αργοστόλι Σεισμοί 1953 Το τέλος και η αρχή μιας πόλης, εκδ.Κοργιαλένειου Ιδρύματος Αργοστόλι 2007)
Έτσι, συνεχίζει μέχρι και σήμερα εν έτει 2023 να γιορτάζει στις 24 Σεπτεμβρίου και να ακολουθεί το τελετουργικό με την λιτανεία της εικόνας και την φιλοξενία της στο μετασεισμικό ναό του Αγίου Σπυρίδωνος στο Αργοστόλι.
Ο ναός της Δραπανιώτισσας αμέσως μετά τους σεισμούς του 1953
Η μετασεισμική εκκλησία κτίστηκε στο ίδιο σημείο και με το ιερό της προς νότο, όπως και στην προσεισμική,παρά την συνήθη Ορθόδοξη λατρευτική παράδοση, η οποία το θέλει προς την ανατολή. Αυτό γινόταν όταν πολεοδομικοί λόγοι εμπόδιζαν την σωστή τοποθέτηση του ιερού κι εκτός από την εκκλησία του Δραπάνου, ιερό προς το νότο είχαν η Σισιώτισσα, ο Άγιος Σπυρίδωνας και το Φουσάτου.
Πολλά χρόνια μετά, επί δημαρχίας Μαρίνου Φωκά Κοσμετάτου(1975-1982)γίνεται κι άλλη επέκταση του νεκροταφείου κατά τέσσερα στρέμματα, κατασκευάζεται οστεοφυλάκιο με πρόβλεψη κατοικίας στον όροφο για τον φύλακα του κοιμητηρίου,γίνεται ανακαίνιση του εσωτερικού του ναού και καθαρισμός των αγιογραφίων και ανακατασκευάζεται το κωδωνοστάσιο βάσει του προσεισμικού προτύπου, υπό την μελέτη κι επίβλεψη που προσέφερε ευγενικά ο μηχανικός και πρόεδρος τότε του δημοτικού συμβουλίου κ.Λάμπρος Μήλας.
Από το αρχείο του Μαρίνου Φωκά Κοσμετάτου και το βιβλίο του”Δυο Δημσρχίες στο Αργοστόλι”
Από την προσεισμική εκκλησία διασώσονται εντός της σημερινής, ο Θρόνος, ο Επιτάφιος, ο Άμβωνας κι ο ανάγλυφος δικέφαλος αετός -ανάμνηση της Βυζαντινής εποχής-,που τοποθετήθηκε μετασεισμικά μπροστά από τον Θρόνο.
Από το βιβλίο Σταματούλας Ζαπάντη και Λάμπρου Σιμάτου, ”Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης 1864 Ενορίτες-Αρχιτεκτονικά”, εκδ.Δήμου Αργοστολίου Αργοστόλι 2008
Ο προσεισμικός Άμβωνας,από το βιβλίο Σταματούλας Ζαπάντη και Λάμπρου Σιμάτου, ”Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης 1864 Ενορίτες-Αρχιτεκτονικά”, εκδ. Δήμου Αργοστολίου Αργοστόλι 2008
Ο ναός της Δραπανιώτισσας στις μέρες μας
Ο μόλος της Παναγίας προσεισμικά
Ο μόλος της Παναγίας στις μέρες μας, σε φωτογραφία του Γεράσιμου Πεφάνη
Βιβλιογραφία:
- Αγγελο-Διονύσης Δεμπόνος, Το Αργοστόλι διασκεδάζει, Αργοστόλι 1979 Το χάραγμα του θηρίου της Βαβυλώνας, εκδ.ΑΙΓΙΑΛΟΣ Αργοστόλι 2013
- Δώρα Μαρκάτου,Το Νεκροταφείο του Δράπανου στο Αργοστόλι, Τόποι Τέχνης και Ιστορίας, Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 6 του 1994
- Ευρυδίκη Λειβαδά-Ντούκα, Το Αγγλικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο στο Δράπανο, Οδύσσεια 2008 Συνοπτική ιστορικο-κοινωνική προσέγγιση της λιτανείας της Υ. Θ. Δραπανιώτισσας, εργασία που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Εφημερίδα των Κεφαλλήνων,25 Σεπτεμβρίου 2023
4.Ζαπάντη Σταματούλα-Σιμάτος Λάμπρος, Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης(1864) Ενορίτες-Αρχιτεκτονικά εκδ.Δήμου Αργοστολίου Αργοστόλι 2008
5.Τσιτσέλης Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α’ και Β’ Αθήνα 1904 και 1960
6.Βλάσση Ερ. Δέσποινα, Η παναγία η Ελεούσα του Κύκκου,η Δραπανιώτισσα:σελίδες ιστορίας του ναού τον πρώτο αιώνα λειτουργίας του, Κεφαλονιτίκιη Πρόοδος, Περίοδος Γ, τεύχος 13 του 2024
7.Μοσχόπουλος Γεώργιος: Ιστορία της Κεφαλονιάς Τόμοι Α’ και Β’, εκδ. Κέφαλος Αθήνα 1988 και 1990
Το Εκκλησιαστικό Αρχείο Κεφαλονιάς, εκδ. Τοπικό Ιστορικό Αρχείο Κεφαλονιάς, Αθήνα 1984
8. Μοσχόπουλου Γεωργίου και Μαραβέγια-Κώστα Κατερίνας,”Αργοστόλι Σεισμοί 1953 Το τέλος και η αρχή μιας πόλης”, εκδ.Κοργιαλένειου Ιδρύματος Αργοστόλι 2007
9. Πετράτος Πέτρος, Σελίδες Κεφαλονίτικης Ιστορίας Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος, εκδ.Ιακωβάτειου Βιβλιοθήκης Ληξούρι 2022
10.Τζουγανάτος Νικόλαος,Μελετήματα Ιστορίας και Λαογραφίας της Κεφαλονιάς,ΈΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΛΕΙΒΑΘΩ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ 1996
11.Δρ. Μαρίνου Σάλομον ”La Statistica Generale dell’ Isola di Cefalonia), 1859
12. Καλαφάτης Αλέκος, ”η πόλις μου”Αργοστόλι 2022
13. Κοσμετάτος-Φωκάς Μαρίνος, Δυο Δημαρχίες στο Αργοστόλι,Αργοστόλι 1983
14.Μηλιαράκης Αντώνιος, Γεωγραφία πολιτική νέα και αρχαία του νομού Κεφαλληνίας, εκδ. Αφων Πέρρη Αθήνησιν 1890
15.Φωτογραφίες από το Κοργιαλένειο Λαογραφικό Μουσείο
16.Συλλεκτική έκδοση της Κοργιαλένειου Βιβλιοθήκης Η ΠΑΛΙΑ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΕΝΑΣ ΑΤΕΛΕΙΩΤΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ. Tόμος πρώτος
