Σύμφωνα με τον Αλεσάντρο Φορντ, δημοσιογράφο σε αγροτικά θέματα που γράφει από την Νικοτέρα (αρχ. Ελληνικά Νικόπετρα) της νότιας Ιταλίας, το βασικό συστατικό μακροζωίας των μεσογειακών και κυρίως των Ιταλών τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν η πείνα, δηλαδή το λίγο φαγητό και με προϊόντα αγνά και τοπικά, μη βιομηχανοποιημένα.
Ωστόσο στην πορεία μετά από μελέτες, αυτού του είδους η διατροφή σχηματοποιήθηκε, εξιδανικεύτηκε από Αμερικανούς ερευνητές και «πωλήθηκε» ως «μεσογειακή διατροφή» στις ΗΠΑ. Όπως αναφέρει το Politico, στην Μεσόγειο και εν προκειμένω στην Ιταλία, δεν έτρωγαν, ούτε τρώνε όπως διαφημίζεται -και αυτό φαίνεται από τους σχετικούς δείκτες που αποτυπώνουν τα προβλήματα υγείας, όπως η παχυσαρκία, είτε τις δαπάνες υγείας.
Γιατί πέθαιναν οι άνδρες της μεσαίας τάξης στις ΗΠΑ;
Σύμφωνα με το περιοδικό, υπάρχουν δύο ανταγωνιστικές θεωρίες για το πώς γεννήθηκε η μεσογειακή διατροφή. Και οι δύο ξεκινούν από τον Ancel Keys. Γεννημένος στο Κολοράντο, πολυμαθής με διδακτορικά στη βιολογία και τη φυσιολογία, ο Keys ξεκίνησε στον κόσμο της διατροφής τη δεκαετία του 1930, αναπτύσσοντας μια φορητή διατροφή για τα στρατεύματα των Ηνωμένων Πολιτειών που ετοιμάζονταν να εισέλθουν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (η περίφημη «Κ-ration»).
Όλα ξεκίνησαν ωστόσο όταν διαπιστώθηκε πως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε εμφανές πως το τότε σύγχρονο αμερικανικό φαγητό, είχε τόση λιπαρή αφθονία που σκότωνε σωρηδόν τους άνδρες της μεσαίας τάξης. Εκείνη την εποχή, οι γιατροί έμειναν άναυδοι: επρόκειτο για την πιο καλοθρεμμένη ομάδα του πλουσιότερου έθνους της Γης. Τι συνέβαινε και πέθαινε;
Ο Keys και η χημικός σύζυγός του Margaret υπέθεσαν ότι έφταιγε η διατροφή, και συγκεκριμένα τα πολλά κορεσμένα λίπη, και το 1951 πήγαν στη νότια Ιταλία για να το αποδείξουν. Ένας συνάδελφος τους είχε πει ότι οι εργαζόμενοι Ναπολιτάνοι σπάνια υπέφεραν από καρδιακές προσβολές και γενικά ζούσαν περισσότερο από ό,τι, ας πούμε, τα στελέχη της Μινεσότα. Οι Keys μέτρησαν τη χοληστερίνη στον ορό των ντόπιων. Ήταν όντως πολύ χαμηλότερη.
Όμως ο συσχετισμός δεν είναι αιτιώδης συνάφεια, οπότε το ζευγάρι έστησε μια πιλοτική μελέτη στη Νικοτέρα, μια ηλιόλουστη παραθαλάσσια πόλη στη μύτη της ιταλικής μπότας. Οι Keys στρατολόγησαν 35 οικογένειες και, για τα επόμενα τρία χρόνια, έλαβαν δείγματα αίματος, υπολόγισαν τη σωματική μάζα και έστησαν ενέδρες στους Νικοτερίτες τις ώρες των γευμάτων για να δουν τι -και πόσο- έτρωγαν πραγματικά.
Ήταν η «cucina povera» (αγροτική κουζίνα), περιέγραψε ο Antonio Montuoro, πρόεδρος της Διεθνούς Ακαδημίας Μεσογειακής Διατροφή, οι συγγενείς του οποίου θυμούνται ότι τους πλησίαζαν οι ιδιόρρυθμοι ξένοι ερευνητές. Ό,τι έτρωγαν ήταν τοπικό και βιολογικό, ριζωμένο σε παραδοσιακές συνταγές που προμηθεύονταν από τη βιοποριστική γεωργία.
Τα αποτελέσματα της έρευνας του Keys ήταν απίστευτα. Εκτός από τις σπάνιες στεφανιαίες νόσους, το πείραμα βρήκε ελάχιστους καρκίνους ή εκφυλιστικές ασθένειες. Με αφορμή τα ευρήματά τους, οι επιστήμονες οργάνωσαν τη «Μελέτη των Επτά Χωρών», τη μεγαλύτερη επιδημιολογική έρευνα στην ιστορία, που κάλυψε 12.000 άνδρες σε τρεις ηπείρους. Μετέτρεψε τους Keyses σε διασημότητες, και το ζευγάρι έβγαλε αρκετά βιβλία μαγειρικής με μπεστ σέλερ.
Το βιβλίο «Πώς να τρώτε καλά και να παραμείνετε καλά με τον μεσογειακό τρόπο» εκδόθηκε το 1975, φέρνοντας μια πανδαισία χωριάτικων πιάτων στα υπερτροφικά νοικοκυριά της βιομηχανικής Αμερικής. Οι ειδυλλιακές εικόνες ήταν το κλειδί της επιτυχίας του, βοηθώντας να διαδοθεί η ιδέα της la dolce vita στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Αυτό συνέβαλε στη δραματική μείωση των καρδιακών προσβολών, σώζοντας χιλιάδες ανθρώπους και δίνοντας ώθηση στην παγκόσμια άνοδο της ιταλικής διατροφής.
Η κουζίνα των φτωχών
Σύμφωνα με τα στοιχεία, οι νεαροί άνδρες λάμβαναν το ένα τρίτο της ημερήσιας πρόσληψης από δημητριακά, το ένα τρίτο από φρούτα και λαχανικά, το ένα πέμπτο από κρασί και το ένα δέκατο από ζωικές πρωτεΐνες και ελαιόλαδο. Η ζάχαρη και το αλάτι ήταν αμελητέα. Είναι η κυρίαρχη ερμηνεία και αυτή στην οποία βασίζονται οι σύγχρονοι διατροφολόγοι όταν υποστηρίζουν ότι η μεσογειακή διατροφή είναι η πιο υγιεινή στον κόσμο.
Υπάρχει όμως και μια άλλη εκδοχή. Υποστηριζόμενη από ριζοσπάστες ακαδημαϊκούς και ανθρωπολόγους, αυτή η απόδοση υποστηρίζει ότι τα βιβλία του Ancel Keys δεν είχαν ποτέ σκοπό να είναι περιγραφικά – ήταν κανονιστικά. «Οι Ιταλοί δεν εφάρμοσαν ποτέ τη μεσογειακή διατροφή», δήλωσε ο Αλμπέρτο Γκράντι, συγγραφέας του βιβλίου «Το ιταλικό φαγητό δεν υπάρχει» και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας.
«Ο στόχος είναι να κάνουν τους Αμερικανούς να τρώνε καλύτερα και έτσι [ο Keys] φτιάχνει ένα ιδανικό μοντέλο διατροφής», ένα φανταστικό αμάλγαμα από συστατικά που καλλιεργούνται γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου, επέμεινε ο Γκράντι. Η δίαιτα δεν ανακαλύφθηκε τόσο όσο εφευρέθηκε – και η αδυναμία των Νικοτεριτών οφειλόταν σε ένα διαφορετικό συστατικό: την πείνα.
Ο Keys «πήγε στα σπίτια των ανθρώπων και οι άνθρωποι ντράπηκαν. Έλεγαν ‘Ελάτε αύριο γιατί σήμερα δεν θα φάμε τίποτα’. Ή είχαν μόνο πολέντα ή αλεύρι από κάστανο», υποστηρίζει ο Γκράντι. Ο ισχυρισμός ότι αυτά τα άτομα απολάμβαναν κάποιο αρχαίο, γαστρονομικό ελιξίριο είναι «πραγματικά προσβλητικός για τη μνήμη των παππούδων και των προπαππούδων μας. Γιατί εκείνοι πεινούσαν» αναφέρει.
Πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη άποψη που έχει κάνει τον Γκράντι διαβόητο στην Ιταλία. Αρκετοί από τους συνεντευξιαζόμενους του Politico απέρριψαν τον ακαδημαϊκό Γκράντι ως έναν εντυπωσιοθήρα που τραβάει την προσοχή. Άλλοι, ωστόσο, τον υποστήριξαν, επικαλούμενοι αρχαιολογικά στοιχεία, ερμηνείες του Keys και γονικές αναμνήσεις
Η κουζίνα του εμπορίου
Τα είδωλα χρειάζονται χρόνο για να δημιουργηθούν και η μεσογειακή διατροφή δεν θα ήταν μία διαφορετική περίπτωση. Οι εύποροι, μοντέρνοι βόρειοι αρχικά γελούσαν με την ιδέα των Keys ότι θα έπρεπε να μιμηθούν τον εξαθλιωμένο, καθυστερημένο νότο, δήλωσε ο John Dickie, καθηγητής ιταλικών σπουδών στο University College του Λονδίνου και συγγραφέας του βιβλίου «Delizia: The Epic History of Italians and Their Food».
Χρειάστηκαν είκοσι ταραχώδη χρόνια για να αλλάξουν γνώμη. Πρώτα ήταν το οικονομικό θαύμα της δεκαετίας του 1960, το οποίο εκβιομηχάνισε την Ιταλία την ίδια στιγμή που η «πράσινη επανάσταση» της γεωργίας οδήγησε τους ανθρώπους από τα αγροκτήματα στα εργοστάσια. Ακολούθησαν τα «χρόνια του μολύβδου», κατά τη διάρκεια των οποίων αναρχικοί και μαφιόζοι αλλάξαν την σύσταση της Ιταλίας. Στη συνέχεια ήρθε το οικονομικό κραχ που προκλήθηκε από την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1970.
Συγκλονισμένοι, οι Ιταλοί στράφηκαν σε ένα μυθικό παρελθόν, αγκαλιάζοντας τα λαϊκά φαγητά και μια γαστρονομική σταυροφορία για τη λεγόμενη «αυθεντικότητα». «Αυτά που συνδέουμε με την ιταλική διατροφή, αυτές οι υποτιθέμενες παραδόσεις, πολλά από αυτά χρονολογούνται από την [περίοδο] που οι Ιταλοί άφησαν πολύ πίσω τους την αγροτική ζωή και την κάλυψαν με μια νοσταλγία για την ύπαιθρο», δήλωσε ο Dickie.
Ακολούθησαν αντιαμερικανικές αντιδράσεις. Το κίνημα Slow Food ξέσπασε το 1986 μετά το άνοιγμα ενός McDonald’s στο κέντρο της Ρώμης. Θυμωμένοι με την «μπαναλοποίηση του φαγητού», η αριστερή αγροτική συμμαχία ήθελε μια επιστροφή στη γαστρονομική καταγωγή της Ιταλίας, συμπεριλαμβανομένης της όλο και πιο γνωστής μεσογειακής διατροφής, δήλωσε η Barbara Nappini, η σημερινή πρόεδρος του Slow Food Italy.
Αυτό άρεσε και στους δεξιούς και σύντομα υιοθέτησαν τη γλώσσα. Οι αγροτικές ενώσεις και οι εταιρείες τροφίμων εντόπισαν την ευκαιρία και άσκησαν πιέσεις στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα – τον πρόδρομο της ΕΕ – για προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και υπερπόντια προβολή, την οποία και έλαβαν τη δεκαετία του 1990.
Ωστόσο, ακόμη και καθώς η μεσογειακή διατροφή, η οποία δεν περιέχει κρέας, προσέλκυε το ενδιαφέρον των ιατρών, στη λαϊκή φαντασία γινόταν όλο και πιο ανοιχτή σε ερμηνείες. Η τρέλα για την υγεία της δεκαετίας του 1990 σφράγισε τη δίαιτα στα περιοδικά γυμναστικής, τα οποία ήταν λιγότερο σχολαστικά όσον αφορά τις ζωικές πρωτεΐνες. Το κρέας και το τυρί απέκτησαν σιγά-σιγά μεγαλύτερη προβολή, όπως και το ελαιόλαδο, ενώ τα φρούτα και τα λαχανικά παραγκωνίστηκαν σταδιακά.
Μέχρι τη στιγμή που η UNESCO αναγνώρισε τη δίαιτα ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας το 2010, είχε γίνει μια νοητική αλλαγή. Θεωρητικά, η αναγνώριση από την UNESCO δεν έχει σκοπό να αποφέρει κανένα εμπορικό όφελος. Στην πράξη, αυτή ενέκρινε – και απελευθέρωσε – ένα από τα πιο επιτυχημένα εμπορικά σήματα στον κόσμο. Η «Μεσογειακή Διατροφή» έγινε συνώνυμη με τα «μεσογειακά τρόφιμα» – λες και ό,τι έτρωγαν οι Ιταλοί ήταν εξ ορισμού υγιεινό.
Εκείνη τη χρονιά οι ιταλικές εξαγωγές αγροδιατροφικών προϊόντων ανήλθαν σε 27 δισεκατομμύρια ευρώ, με κορυφαία τα φρέσκα φρούτα και λαχανικά (πάνω από 4 δισεκατομμύρια ευρώ σε αξία), τα οποία ήταν περίπου στο ίδιο επίπεδο με το κρέας, το τυρί και τα επεξεργασμένα ζυμαρικά μαζί. Πάνω από μια δεκαετία αργότερα, οι εξαγωγές έχουν τριπλασιαστεί, ξεπερνώντας πέρυσι τα 70 δισεκατομμύρια ευρώ.
Η σύνθεση έχει επίσης αλλάξει. Το κρασί κυριαρχεί στην κατάταξη (8 δισ. ευρώ), ακολουθούμενο από τα ζυμαρικά και τα προϊόντα με βάση τη ζύμη (7 δισ. ευρώ), τα γαλακτοκομικά (6 δισ. ευρώ) και τα μεταποιημένα λαχανικά (σάλτσες ντομάτας και άλλα παρόμοια). Τα νωπά προϊόντα έχουν επίσης αυξηθεί, αν και όχι τόσο πολύ όσο τα αλλαντικά και το ελαιόλαδο, τα οποία αντιπροσωπεύουν πλέον μερικά δισεκατομμύρια το καθένα.
Αυτή η εξέλιξη αντικατοπτρίζεται από μια αλλαγή στον τρόπο που τρώνε οι Ιταλοί. Τα ράφια των σούπερ μάρκετ της χώρας έχουν διογκωθεί με ζυμαρικά σνακ και επεξεργασμένες σάλτσες, πυροδοτώντας μια κρίση παχυσαρκίας και υπέρβαρου. Οι κάτοικοι του Νότου και τα παιδιά έχουν επηρεαστεί ιδιαίτερα, με τα τελευταία να κατατάσσονται στη δεύτερη θέση των πιο παχύσαρκων στην Ευρώπη (πίσω από τα παιδιά στην Κύπρο και λίγο πριν από τη γειτονική Ελλάδα, την Κροατία και την Ισπανία).
Κουζίνα και πολιτική
Οι Ιταλοί λέγεται ότι έχουν δύο εμμονές: το ποδόσφαιρο και το φαγητό. Ο πρώην πρωθυπουργός Σίλβιο Μπερλουσκόνι εκμεταλλεύτηκε περίφημα την πρώτη, κερδίζοντας μεγάλους εκλογικούς πόντους εκμεταλλευόμενος τη μανία για το calcio (το κόμμα του Forza Italia πήρε το όνομά του από ένα ποδοσφαιρικό άσμα).
Η Τζόρτζια Μελόνι ασχολήθηκε με το δεύτερο με τον υπουργό Γεωργίας και πρώην γαμπρό της Φραντσέσκο Λολομπριγκίντα.
Η Μελόνι έβριζε τις Βρυξέλλες για τα τρόφιμα προτού έρθει στην εξουσία. Μιλώντας σε εκδήλωση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2021, η τότε πολιτικός της αντιπολίτευσης ισχυρίστηκε ότι υπήρχαν «πολιτικές διακρίσεων» κατά του κρέατος, αναφερόμενη στα σχέδια της ΕΕ για τη μείωση των εκπομπών από τα ζώα και την ενθάρρυνση πιο βιώσιμων, φυτικών διατροφών.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ήθελε επίσης να καθιερώσει μια ετικέτα τροφίμων σε όλο το μπλοκ για να βοηθήσει τους καταναλωτές να κάνουν καλύτερες επιλογές. Ο κορυφαίος υποψήφιος ήταν το Nutri-Score της Γαλλίας, το οποίο παρείχε στους αγοραστές μια απλή, πεντάχρωμη διατροφική αξιολόγηση από το πράσινο έως το κόκκινο. Ο Meloni το κατήγγειλε ως «τρελό», υποστηρίζοντας ότι ευνοούσε τα γαλλικά προϊόντα και τιμωρούσε άδικα τα ιταλικά βασικά προϊόντα, όπως το σαλάμι, το Parmigiano Reggiano και το ελαιόλαδο (στην πραγματικότητα, αυτά τα λιπαρά προϊόντα έπαιρναν την ίδια βαθμολογία με τα αντίστοιχα γαλλικά).
Τα λόμπι όπως το Coldiretti και το Confagricoltura είχαν όμως μια λύση. Οι ερευνητές είχαν συγκεντρώσει στοιχεία που έδειχναν ότι η μεσογειακή δίαιτα (η αποκλειστικά χορτοφαγική) ήταν από τις πιο υγιεινές στον κόσμο. Τα κρέατα και τα τυριά της Ιταλίας που έβγαζαν χρήμα εξακολουθούσαν να βρίσκονται στη μήτρα της.
Έτσι έκανε και η Μελόνι. Μετά τη σαρωτική νίκη της τον Οκτώβριο του 2022, επιστράτευσε μια πολύπλευρη προσπάθεια επιρροής στις Βρυξέλλες για να θάψει τη νομοθεσία για τη σήμανση στην μπροστινή πλευρά της συσκευασίας. Ενώ ο Ιταλός υπουργός Γεωργίας ξεσπούσε στη μηνιαία συνάντηση των υπουργών, οι νομοθέτες της Μελόνι συμμετείχαν σε flash mobs και διαδηλώσεις απ΄έξω.
Η προσπάθεια της Μεόνι ήταν τόσο επιτυχημένη που η Ρώμη το επανέλαβε με το αλκοόλ, επιμένοντας ότι η πρόθεση της Επιτροπής να βάλει προειδοποιήσεις για τον καρκίνο στα ποτά παραβίαζε τη μεσογειακή διατροφή.
Ιστορικά, είχαν περισσότερο δίκιο εδώ, δεδομένων των ηπατοκτόνων ποσοτήτων αλκοόλ που έπιναν τα προηγούμενα χρόνια οι Ιταλοί του Νότου, αλλά επιστημονικά η έρευνα είχε προχωρήσει.
Γνωρίζουμε, λέει το Politico, πως πλέον ότι οι παράκτιες κοινότητες δεν ήταν υγιείς λόγω της κατανάλωσης κρασιού, αλλά από την έλλειψη κατανάλωσής του. Η Επιτροπή απέσυρε και αυτό το σχέδιο.
Οι Ιταλοί κέρδισαν καρδιές και μυαλά. Δεξιοί ή αριστεροί, σχεδόν όλοι οι Ιταλοί με τους οποίους μίλησε το Politico ήταν αντίθετοι στις αγροδιατροφικές πολιτικές των Βρυξελλών. «Ήταν πεπεισμένοι ότι η μαγειρική τους ήταν από τις πιο υγιεινές στον κόσμο και ότι η παχυσαρκία ήταν εισαγόμενη από ξένες εταιρείες. Αυτό είναι εν μέρει αλήθεια. Αλλά είναι επίσης εν μέρει ψευδές, και μέχρι οι Ιταλοί να αναγνωρίσουν ότι δεν τρώνε πλέον όπως έτρωγαν οι πρόγονοί τους, αυτοί και τα παιδιά τους θα είναι αυτοί που θα πληρώσουν το τίμημα», γράφει το Politico, καταλήγοντας εμφατικά πως «Η μεσογειακή διατροφή είναι νεκρή. Κάποιος να το πει στους Ιταλούς».
