Γράφει η Μαρία Θερμού
Στην Μαύρη Θάλασσα, λίγο έξω από την Οδησσό, τα πλοία του ρωσικού στόλου παίζουν το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι. Εδώ και μερικές μέρες βομβαρδίζουν αραιά και πού την πόλη, σταθερά όμως, ως επισήμανση της παρουσίας τους και της καταστροφής, που μπορούν να επιφέρουν.
Ο εκφοβισμός είναι σαφής αλλά οι βουλές τους για το μέλλον άγνωστες. Η πόλη με την ελληνική ονομασία, τα έντονα ευρωπαϊκά στοιχεία, ταυτόχρονα όμως με τον πολυεθνικό χαρακτήρα έχει οχυρωθεί και περιμένει.
Οι φωτογραφίες, που δείχνουν πολίτες να στοιβάζουν σακιά με άμμο μπροστά από το λαμπρό κτίριο της Όπερας, είναι όμοιες με εκείνες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σαν να μην πέρασαν ογδόντα χρόνια από τότε και σαν ο κόσμος να μην έμαθε τίποτε στο μεταξύ.
Η αγριότητα του πολέμου, τα θύματα μεταξύ των αμάχων, τα εκατομμύρια των προσφύγων ίδια και τώρα, με μόνη διαφορά τον θύτη, που έχει τη μορφή του αλαζονικού και πολεμοχαρούς Πούτιν.
Η Μαριούπολη «και» των Ελλήνων έχει γίνει ήδη συντρίμμια, η πανέμορφη Οδησσός περνά ώρες και μέρες αγωνίας. Και για τους Έλληνες, που βρέθηκαν για πρώτη φορά στα μέρη της τωρινής Ουκρανίας, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, στην Αζοφική και στη χερσόνησο της Κριμαίας πριν από 2700 χρόνια διατηρώντας την παρουσία τους, με πολλές διακυμάνσεις ασφαλώς, μέσα στους αιώνες, τα χτυπήματα αυτά εγγράφονται και στην ιστορία και στην καρδιά.
Μάθαμε τόσα πολλά στο σχολείο για την Οδησσό, που νομίζαμε ότι είναι ελληνική. Η Φιλική Εταιρεία προετοίμασε ιδεολογικά την Επανάσταση του ΄21 ενώ η ελληνική κοινότητα μέσα από την οποία άνθησαν το εμπόριο και ο πολιτισμός είχε σπουδαίους εκπροσώπους, όπως ο Θεόδωρος Ροδοκανάκης, ο Στέφανος Ράλλης, ο Αλέξανδρος Ζαρίφης, ο Γρηγόριος Μαρασλής, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ο Δημήτριος Βικέλας, ο Γιάννης Ψυχάρης. Κι όταν αργότερα οι αρχαιολόγοι άρχισαν να ψάχνουν τα παλιά ίχνη, οι αρχαίες ελληνικές πόλεις της Κριμαίας βγήκαν στην επιφάνεια για να συνδέσουν το παρόν με το μακρινό παρελθόν.
Ο επιούσιος σίτος
Η μετοίκηση των Ελλήνων στις ακτές του Εύξεινου Πόντου δεν σταμάτησε άλλωστε, ποτέ. Τι ήθελαν εκεί πάνω; Εκτός από την φιλοπεριέργειά τους και την ανάγκη τους για διαρκή επέκταση, το εμπόριο φυσικά. Κυρίως με ένα προϊόν, που και σήμερα είναι περιζήτητο. Ακόμη και από τα ράφια των σούπερ μάρκετ. Γιατί οι περιοχές του Εύξεινου Πόντου υπήρξαν ανέκαθεν ο σιτοβολώνας της Ελλάδας. Από την εποχή της αρχαίας Αθήνας ακόμη.
Και στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας υπήρξαν πολλές ελληνικές εγκαταστάσεις ενώ καλλιεργήθηκαν και στενές εκκλησιαστικές σχέσεις. Το 988 είχε γίνει η βάπτιση του Βλαδίμηρου Α΄ Μέγα Πρίγκιπα του Κιέβου και η καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας των Ρως, από τα μέσα του 15ου αιώνα η Κριμαία υποδεχόταν τους Έλληνες ναυτικούς και εμπόρους, ενώ στις αρχές του 16ου ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός είχε φθάσει μόνον στις νότιες περιοχές τις 36.000.
Η Οδησσός ιδρύθηκε το 1794 από τη Μεγάλη Αικατερίνη, που ο στρατός της είχε καταλάβει όλη την περιοχή, μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-1792. Η θέση, στρατηγική και η τσαρίνα απέβλεπε σαφώς στη δημιουργία ενός στρατιωτικού λιμανιού, που θα διευκόλυνε την επικράτησή της στη Μαύρη Θάλασσα. Κυρίως όμως το λιμάνι χρησίμευσε στην φόρτωση δημητριακών ενώ πολύ αργότερα, όταν συνδέθηκε με το ρωσικό σιδηροδρομικό δίκτυο έγινε και βιομηχανικό κέντρο.
Το όνομα της πόλης πάντως δόθηκε κατά λάθος, αφού τότε πίστευαν, ότι εκεί βρισκόταν και η αρχαία Οδησσός, η οποία όμως έχει ανακαλυφθεί αλλού, στη σημερινή Βάρνα.
Ρισελιέ και Μαρασλής
Την σημερινή της όψη, την οφείλει η πόλη σε έναν Γάλλο, τον Δούκα του Ρισελιέ, που ήταν κυβερνήτης της από το 1803 ως το 1814. Ήταν ο υπεύθυνος για την ρυμοτόμησή της σε μορφή κάναβου κατά το Ιπποδάμειο σύστημα, με την δημιουργία μεγάλων λεωφόρων αλλά και με μία πρωτοτυπία, ένα υπόγειο σύστημα στοών, μήκους πολλών χιλιομέτρων, που σήμερα θεωρείται αξιοθέατο. Όπως και ο ίδιος ο Ρισελιέ πάντως, που το τεράστιο χάλκινο άγαλμά του σε κεντρική πλατεία της πόλης κάνει το γύρο του κόσμου μέσα από τις φωτογραφίες, έτσι όπως είναι σήμερα αμπαλαρισμένο για να προστατευθεί από τους βομβαρδισμούς.
Η Οδησσός όμως διαθέτει και πλήθος μνημείων με έντονα τα στοιχεία του νεοκλασικισμού, που είχαν χτιστεί από Ιταλούς αρχιτέκτονες και με χρήματα επιχειρηματιών, διαφόρων εθνοτήτων. Με προεξάρχοντες τους Έλληνες πάροικους και τους ελληνικής καταγωγής μεγαλέμπορους, που ήταν εγκαταστημένοι στην πόλη. Η έρευνα μάλιστα στα Κρατικά Αρχεία της Οδησσού έχει δείξει, ότι περισσότερα από 50 οικοδομήματα στο κέντρο της ανήκαν σε Έλληνες.
Συγκεκριμένα, μεταξύ του 1840 και του 1880, Έλληνες και Ελληνίδες κεφαλαιούχοι, που είχαν αγοράσει πολλά ακίνητα στο κεντρικό τμήμα της πόλης είχαν υποβάλλει τις αιτήσεις τους στην επιτροπή ανοικοδόμησης, καθώς και τα σχέδια των μεγάρων που επρόκειτο να κτίσουν. Και ο εθνικός μας ευεργέτης Γρηγόριος Μαρασλής, δήμαρχος της πόλης από το 1878 ως το 1894 είχε χρηματοδοτήσει με τμήμα της προσωπικής του περιουσίας μεγάλο αριθμό δημοσίων κτισμάτων στην Οδησσό.
Γεγονότα, όλα αυτά, που επιβεβαιώνουν, ότι το εμπόριο σιτηρών στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν σημειώνεται και η μεγάλη ανάπτυξη της πόλης απέφερε μεγάλα κέρδη, τα οποία επενδύθηκαν στην ανοικοδόμηση και τον εξωραϊσμό της Οδησσού.
Η Φιλική Εταιρεία
Το 2014 συμπληρώθηκαν διακόσια χρόνια από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό και με αφορμή αυτήν επέτειο το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού είχε διοργανώσει μέσω του παραρτήματός του μια σειρά από εκδηλώσεις με τον κόσμο να συρρέει στο Εθνικό Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου.
Ο Νικόλαος Σκουφάς από το Κομπότι της Άρτας, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα και ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο ήταν οι πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας, όπως και ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος.
Η Εταιρεία είχε έναν και μόνον σκοπό: Την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Οθωμανούς και σ΄αυτό συνέτειναν όλες οι προσπάθειες των μελών της. Είχαν δημιουργηθεί κι άλλες οργανώσεις νωρίτερα, όμως αυτή ήταν η επιτυχημένη, χάρις στις ικανότητες των ιδρυτών της τόσο στη συνωμοτική δράση όσο και στην προσέλκυση νέων μελών. Αρκεί να ειπωθεί, ότι από το 1814 ως το 1816 η Φιλική Εταιρεία αριθμούσε μόλις είκοσι μέλη ενώ στους πρώτους μήνες του 1821 είχε φθάσει τις δεκάδες χιλιάδες.
Από τους αριστοκράτες Φαναριώτες ως τους συντηρητικούς κοτζαμπάσηδες και τους ολιγαρχικούς στρατιωτικούς που υπηρετούσαν είτε στη Δύση είτε στη Ρωσία, από τους κληρικούς και μοναχούς, τους εμπόρους και τους ναυτικούς ως τους διανοούμενους, όλοι δήλωσαν παρών.
Μάλιστα στην οργάνωση συμπεριλήφθηκαν και αρκετοί Βαλκάνιοι, αφού ο αγώνας εναντίον των Οθωμανών και η απελευθέρωση ήταν κοινός πόθος. Σίγουρα ωστόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε και η υποτιθέμενη σύνδεση της Εταιρείας με την τσαρική Ρωσία, ένα εφεύρημα των Φιλικών, χρήσιμο εκείνη τη στιγμή, αφού βοηθούσε στην ανύψωση του ηθικού των επαναστατών, δημιουργώντας όμως στους Έλληνες και ψεύτικες ελπίδες.
Η οργάνωση είχε γίνει σύμφωνα με τα τεκτονικά πρότυπα, όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, είναι βέβαιο ωστόσο, ότι στη συνέχεια τα μέλη της, που είχαν αρχίσει να πληθαίνουν, δεν είχαν σχέση με τεκτονικές στοές. Η διαφορετική κοινωνική και γεωγραφική τους προέλευσή τους εξάλλου, δημιουργούσε και μεγάλες αποκλίσεις, αναφορικά με το σχεδιασμό δράσης, ώσπου τελικά οι τολμηρότεροι επικράτησαν, δίνοντας ώθηση στην Επανάσταση.
Μνήμες
Η Ελληνική παροικία της Οδησσού είχε σχολείο και πριν την Επανάσταση ενώ από της αρχές του 19ου αιώνα σπουδαία ήταν η Ελληνοεμπορική Σχολή. Μεταξύ εκείνων που είχαν αποφοιτήσει εξάλλου από το άλλο ονομαστό λύκειο Ρισελιέ ήταν ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, οι αδελφοί Λεβίδη, ο Γρηγόριος Καμπούρογλους και άλλοι. Υπήρξε άλλωστε το πολυπληθέστερο ελληνικό κέντρο της τσαρικής Ρωσίας, που μάλιστα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αυξήθηκε πολύ, λόγω των Ελλήνων προσφύγων, που είχαν καταφύγει εκεί.
Στην Οδησσό επίσης είχε μεταφερθεί η σωρός του απαγχονισμένου οικουμενικού πατριάρχη Γρηγόριου Ε΄ προκειμένου να ταφεί στον ελληνικό ναό ώσπου να γίνει η νέα μεταφορά στην Αθήνα το 1871.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ωστόσο, μια διαφορετική επανάσταση ανατρέπει τα δεδομένα. Κινήματα εργατών και στην Οδησσό θα φθάσουν στο αποκορύφωμά τους το 1905 με την ανταρσία του πλοίου Ποτέμκιν ενώ η επικράτηση του σταλινικού καθεστώτος θα έχει μεγάλες επιπτώσεις στον ελληνικό πληθυσμό όλης της Κριμαίας.
Εφαρμόζοντας αντιμειονοτική πολιτική η Μόσχα στοχοποιεί και τους Έλληνες, έτσι η ελληνική παιδεία τίθεται εκτός νόμου, οι ελληνικοί σύλλογοι χαρακτηρίζονται κατασκοπευτικοί, κλείνει το θέατρο, η εφημερίδα, τα πάντα. Από τις εκκαθαρίσεις εξάλλου περί τις 30.000 Έλληνες μεταφέρθηκαν σε γκούλαγκ στη Σιβηρία. Πραγματική εξόντωση.
Τις μνήμες κρατά γερά όμως, το Μουσείο Φιλικής Εταιρείας που στεγάζεται στο σπίτι του πατέρα του Γρηγορίου Μαρασλή, εκεί όπου συγκεντρώνονταν με άκρα μυστικότητα οι ιδρυτές – Φιλικοί. Με πρωτότυπα έργα για τη δράση τους, χάρτες και συνωμοτικά έγγραφα γραμμένα σε μυστικό κώδικα, χειρόγραφα, επιστολές, προκηρύξεις αλλά και με μία επιστημονική βιβλιοθήκη λειτουργεί ως διαρκή υπενθύμιση της παράτολμης κίνησης μιας ομάδας ανθρώπων, που είχαν όμως ένα σπουδαίο όραμα. Την ελευθερία. Το ζητούμενο και σήμερα.
