Στη Φιλελλήνων η κίνηση λες και δεν κοπάζει ποτέ. Μπορεί η θέα από το μικρό άνοιγμα του περιπτέρου του να είναι περιορισμένη, αλλά ο Θοδωρής Καψάλης μπορεί να δει τη μεγάλη εικόνα.
Πρώτα η κρίση και κατόπιν η πανδημία άφησαν τα σημάδια τους στην πόλη – και στον κλάδο του. «Τέσσερα περίπτερα ήμασταν μια φορά στη Φιλελλήνων. Τώρα έχω μείνει μόνο εγώ», λέει.
Αλλοι θα χαίρονταν με το «μονοπώλιο» – ο Θοδωρής ξέρει ότι η ισχύς βρίσκεται εν τη ενώσει. Οτι οι λόγοι που έκαναν τους συναδέλφους του περιπτερούχους να «λυγίσουν» και σταδιακά να κλείσουν, εξακολουθούν να ισχύουν στο ακέραιο. «Είναι γενικευμένο το φαινόμενο. Και στη Σταδίου κάποτε –όχι πριν από πολύ καιρό– λειτουργούσαν 12 περίπτερα, σήμερα θα δεις μόλις τέσσερα. Αυτή είναι η κατάσταση».
Ο ίδιος λειτουργεί το περίπτερο εδώ και μια δεκαετία. Η πρώτη άδεια είχε δοθεί πριν από χρόνια στον πατέρα του, ανάπηρο πολέμου. Αργότερα περιήλθε στον αδελφό του, άτομο με αναπηρία, ο οποίος τη μίσθωσε στον ίδιο. Αν ο μη γένοιτο «φύγει» ο αδελφός του, η άδεια θα περιέλθει στον δήμο.
Από το 2012 η ονομαστική άδεια περιπτέρου δεν μεταβιβάζεται μετά τον θάνατο του κατόχου της στους κληρονόμους του, παρά μόνο αν αυτός εμφανίζει αναπηρία άνω του 67%. Από τα περίπτερα που «χηρεύουν», το 30% παραχωρείται από τους δήμους σε ευπαθείς ομάδες πληθυσμού με βάση εισοδηματικά κριτήρια, ενώ οι υπόλοιπες θέσεις που ελευθερώνονται δημοπρατούνται με ισχύ έως 15 έτη.
Στον Δήμο Αθηναίων, η τελευταία σχετική διαδικασία έλαβε χώρα πριν από λίγες εβδομάδες. Συνολικά 28 περίπτερα βγήκαν στο σφυρί, πολλά από τα οποία σε κεντρικά σημεία της πρωτεύουσας.
Σύμφωνα με τον αντιδήμαρχο Αθηναίων Βασίλη Κορομάντζο, πάντως, για αρκετές θέσεις δεν υπήρξε ενδιαφέρον. Σημειώνεται ότι από τα περίπου 1.000 περίπτερα που βρίσκονται στα όρια του Δήμου Αθηναίων, τα 400 είναι σήμερα σε λειτουργία. Η τάση συρρίκνωσης του κλάδου είναι εμφανής σε όλη την επικράτεια. Σύμφωνα με στοιχεία της NielsenlQ, ο αριθμός των περιπτέρων σε όλη την Ελλάδα, από 9.904 το 2010, έφτασε το 2020 σε 4.985.
«Κακά τα ψέματα, τα περίπτερα στο κέντρο της Αθήνας δουλεύουν κυρίως με τουρίστες και υπαλλήλους», λέει ο Θοδωρής Καψάλης. «Αυτό σημαίνει ότι στη διάρκεια της πανδημίας το πλήγμα ήταν μεγάλο. Στο κέντρο επικρατούσε νέκρα. Επιβιώσαμε με τρομερή δυσκολία, καθώς ο δήμος δεν μας έκανε καμία μείωση στα ενοίκια». Ως γνωστόν οι περιπτερούχοι καταβάλλουν ειδικό τέλος στον δήμο που ανήκουν, ανάλογα με το εμβαδόν που καταλαμβάνουν και τη ζώνη στην οποία βρίσκονται. Τα περίπτερα του Συντάγματος, του Κολωνακίου, αυτά που βρίσκονται στα πιο προνομιακά σημεία, διαθέτοντας και πολλά ψυγεία, μπορεί να καταβάλλουν μέχρι και 10.000 ευρώ τον χρόνο. Αλλα, με λιγότερα ψυγεία, άρα λιγότερα τετραγωνικά μέτρα, μπορεί να πληρώνουν 3.000 ευρώ. Οπως είναι αναμενόμενο, ο Δήμος Αθηναίων έχει από τις υψηλότερες «ταρίφες» ανά τετραγωνικό μέτρο. «Τώρα τα πράγματα είναι καλύτερα, όσον αφορά τον τουρισμό τουλάχιστον, αλλά έχουμε πολλά σπασμένα να βγάλουμε». Αλλωστε οι επιπτώσεις της πανδημίας δεν έχουν φανεί ακόμα σε όλο τους το μεγαλείο. Για παράδειγμα, κανείς δεν έχει υπολογίσει τι σημαίνει ακριβώς για τον κλάδο του περιπτέρου το γεγονός ότι οι καταναλωτικές μας συνήθειες άλλαξαν, ότι μάθαμε να ψωνίζουμε online και να παραγγέλνουμε μέσα από πλατφόρμες από πίτσες μέχρι τσιπς για να συνοδεύσουμε την ταινία το βράδυ. Γι’ αυτό ίσως οι επαγγελματίες δεν συμμερίζονται τη ρομαντική διάθεση που μας καταλαμβάνει συζητώντας για το περίπτερο, την ταπεινή δουλειά «της πιάτσας». «Εμένα, να πω την αλήθεια, δεν μου πολυαρέσει αυτό το επάγγελμα, το κάνω για την οικογένειά μου. Δεν αγαπώ την κλεισούρα, δεν είναι στη φύση μου. Ναι, πράγματι γνωρίζεις πολύ κόσμο σε αυτή τη δουλειά, αλλά να σου πω κάτι; Oποια δουλειά και να κάνεις, αν είσαι κοινωνικός άνθρωπος θα γνωρίσεις κόσμο. Κι εκεί στην εφημερίδα που δουλεύεις, σίγουρα κάποιοι είναι μονόχνοτοι και κάποιοι πιο ανοιχτοί, σωστά; Από την άλλη, έχει και τα θετικά του. Με ένα καλό περιπτεράκι ένας άνθρωπος μπορεί να ζήσει την οικογένειά του, εμάς έτσι μας μεγάλωσαν οι γονείς μου».
«Θύμισέ μου, σε ποια εφημερίδα θα μπει;» λέει ο Θοδωρής όταν τον ευχαριστούμε για τη συνομιλία. «Στην “Καθημερινή”, ξεφύλλισέ τη αύριο και θα το διαβάσεις», απαντάμε. «Α, δεν πουλάω εφημερίδες. Το κέρδος είναι 6%. Τα μισά περίπτερα στο κέντρο τις έχουν κόψει τις εφημερίδες».
Περίπτερο, ένας μικρός ναός της καθημερινότητας
Δεν υπάρχουν μόνο αμετάφραστες ελληνικές λέξεις, υπάρχουν και «αμετάφραστες» ελληνικές πατέντες. Ο λόγος για το περίπτερο, μια παγκόσμια πρωτοτυπία που από τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε πρωτομπήκε στη ζωή του Ελληνα, μέχρι και σήμερα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένο με την καθημερινότητά του. Εκεί θα πούμε την πρώτη «καλημέρα», εκεί θα μάθουμε τα νέα της ημέρας –της γειτονιάς και του κόσμου όλου–, εκεί θα δώσουμε ακόμα μια παράταση στο κόψιμο της κακιάς συνήθειας («τελευταίο πακέτο»), εκεί θα μάθουμε προς τα πού πάνε για το ΙΚΑ και πού είναι η τάδε στάση του λεωφορείου και θα δροσιστούμε στην ανοιχτή πόρτα του ψυγείου – τουλάχιστον μέχρι να μας κάνει παρατήρηση ο περιπτεράς. Ολα εκεί, στον μικρό ναό της καθημερινότητας.
«Η ιστορία του περιπτέρου είναι συνυφασμένη με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Από ιστορικής πλευράς, οι άνθρωποι που διαχειρίστηκαν τα περίπτερα ήταν αυτοί που σε δύσκολες στιγμές πολέμησαν για την Ελλάδα», γράφει ο δημοσιογράφος Θανάσης Κάππος στο συλλεκτικό λεύκωμά του «Η ιστορία του ελληνικού περιπτέρου» (εκδ. Αλήθεια, 2020). Πράγματι, οι πρώτες άδειες δόθηκαν σε αναπήρους και αναξιοπαθούντες – ήταν ένας τρόπος η πολιτεία να τους συνδράμει. Μέχρι πρόσφατα, σε περίπτωση θανάτου του κατόχου, η χρήση και εκμετάλλευση του περιπτέρου μεταβιβαζόταν αυτομάτως στη γυναίκα και στα παιδιά του. Το ποσό μίσθωσης ξεκινούσε από τις 20 δραχμές και έφτανε μέχρι τις 250 δραχμές. Αυτά τα χρήματα εισπράττονταν και διατίθεντο υπέρ της δημιουργίας ειδικού ταμείου προικοδότησης θυγατέρων και τραυματιών πολέμου. «Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη την εικόνα της Αθήνας εκείνων των χρόνων. Τραυματίες και ανάπηροι υπήρχαν διάσπαρτοι παντού στους δρόμους, οι οποίοι ζητούσαν ελεημοσύνη και βοήθεια, όταν το κράτος ήταν εντελώς ανήμπορο. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα του περιπτέρου. “Μικρός επαγγελματικός χώρος, χωρίς καθορισμένο ωράριο λειτουργίας, και με κύριο πωλούμενο προϊόν τα καπνοβιομηχανικά προϊόντα και ακολούθως είδη πρώτης και δεύτερης ανάγκης”».
Τα πρώτα ζαχαρώδη και αναψυκτικά άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους στα περίπτερα στα τέλη της δεκαετίας του 1940, ξεδιψώντας τους Αθηναίους της εποχής. (Τα ψυγεία με πάγο λειτούργησαν για μεγάλο διάστημα και ως αποθηκευτικοί χώροι για τσιγάρα.) Αργότερα στα ράφια του περιπτέρου άρχισαν να εμφανίζονται τσίχλες («Οι τσίχλες ΙΟΝ είναι η μεγαλύτερη μικρή απόλαυση», όπως έλεγε η διαφήμιση), σοκολάτες γάλακτος και ένα σωρό άλλα καλά, μετατρέποντας το περίπτερο στον απόλυτο προορισμό κάθε λιχούδη.
Η ιστορία γύρω από τη δημιουργία τους στα τέλη του 19ου αιώνα και η πορεία μέσα στον χρόνο.
Η ανάπτυξη, ωστόσο, των περιπτέρων στην Αθήνα δεν ήταν χωρίς προβλήματα. Ο μεγάλος εχθρός του περιπτέρου υπήρξε πάντα το αυτοκίνητο. «Η έλξη που ασκούν τα συμπαθητικά μονοθάλαμα παραπήγματα στα αυτοκίνητα –δίνοντας στις εφορμήσεις τους διαστάσεις πραγματικής καταδρομής– έχει φυσικά την εξήγησή της. Είναι η συχνή περικοπή των πεζοδρομίων που αναγκάζει τα περίπτερα να τονίζουν την παρουσία τους όλο και πιο έξω από το χείλος του δρόμου και σε συνέχεια φυσικά στην… άβυσσο. Και όποιο περίπτερο πάρει ο χάρος. (…) Η ψυχική οδύνη είναι μεγάλη και δεν αμείβεται. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που παρατηρούσε χθες βράδυ περιπτερούχος των Χαυτείων που βρήκε το περίπτερό του –ευτύχημα που απουσίαζε– γκρεμισμένο: “Φοβόμουν ότι κάποτε θα συνέβαινε αυτό. Είχα πάντα μέσα στο περίπτερό μου χρόνια τώρα το ίδιο συναίσθημα που είχα όταν φύλαγα σκοπός στο προκεχωρημένο εκείνο φυλάκιο της Αλβανίας”».
Με τα χρόνια, δόθηκαν άδειες και σε άλλες ομάδες πληθυσμού –π.χ. σε πολύτεκνους ή τραυματίες εν ώρα υπηρεσίας στα Σώματα Ασφαλείας–, στα ράφια του περιπτέρου προστέθηκαν ένα σωρό άλλα είδη, το εμβαδόν του αυξήθηκε, καταλαμβάνοντας όλο και περισσότερο χώρο στο πεζοδρόμιο αλλά και στην καρδιά του Ελληνα. «Τα περίπτερα έγιναν θεσμός. Ενας θεσμός που, παρά τα προβλήματα και τις δυσκολίες, συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για την Ελλάδα, “φωτίζοντας” τους δρόμους κάθε πόλης και χωριού, σε κάθε σημείο της επικρατείας, ένας πραγματικός φάρος», γράφει ο Κάππος. «Γι’ αυτό είναι σημαντικό να καταβάλλουμε προσπάθεια τα περίπτερα να μη σβήσουν από τον χάρτη, να παραμείνουν τμήμα της ελληνικής κοινωνίας», συμπληρώνει μιλώντας στην «Κ». «Μέσα από αυτά μπορεί κανείς να ανατρέξει στην ιστορία αυτού του τόπου, να διατρέξει έναν ολόκληρο αιώνα».
