Η 1η Σεπτεμβρίου για πολλούς σηματοδοτεί ημερομηνία έναρξης, καθώς είναι ο πρώτος μήνας μετά τις καλοκαιρινές διακοπές και τη ραστώνη του Αυγούστου. Είναι ο μήνας που ξεκινούν τα σχολεία και τα πάσης φύσεως εκπαιδευτικά προγράμματα, αλλά και ο μήνας της έναρξης των τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών προγραμμάτων. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η 1η Σεπτεμβρίου συνιστά μια ημερομηνία που αποτελεί χρονικό σημείο για καινούργιες εργασίες και σχέδια.
Ηριγόνη (1747).
Οι εργασίες που έχουν άμεση σχέση με τον Σεπτέμβριο είναι αυτές της αμπελουργίας παρά το γεγονός ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας έχει αποξενώσει από την αγροτική ζωή και τις συνήθειες των παλαιότερων ετών. Όπως γράφει και ο Έλληνας ποιητής και πεζογράφος Κώστας Κρυστάλλης στο «Τραγούδι του τρυγητού»:
«Αμπέλι μου πλατύφυλλο
και καλοκλαδεμένο,
δέσε σταφύλια κόκκινα,
να μπω να σε τρυγήσω,
να κάμω αθάνατο κρασί,
μοσχοβολιά γιομάτο».
Ο τρυγητός, δηλαδή η συγκομιδή των αμπελιών, και η δημιουργία του κρασιού είναι μια πανάρχαια διαδικασία που ανάγεται στην περίοδο της γεωργικής επανάστασης πριν από περίπου 7.000 χρόνια .Οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν με την οινοποιία τουλάχιστον από το 1700 π.Χ. Η σχετική μυθολογία για το κρασί, και η σύνδεσή της με το θεό Διόνυσο, είναι ιδιαίτερα πλούσια. Γιατί το κρασί αντιμετωπιζόταν ανέκαθεν όχι μόνο ως βασικό συστατικό της διατροφής, αλλά και της θρησκείας, αφού οι Έλληνες πίστευαν ότι το αίμα του σταφυλιού είναι αίμα του θεού Διονύσου και ότι πίνοντας κρασί, μεταλαμβάνουν από το αίμα του θεού.
Η λατρεία του Διονύσου συνάντησε αρκετές δυσκολίες. Αρχικά, μάλιστα, και μια κάποια καχυποψία απέναντι στο κρασί, όπως αποτυπώνεται σε πολλούς σχετικούς μύθους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο αττικός μύθος που συνδέει τον αστερισμό της Παρθένου με το κρασί. Σύμφωνα με το μύθο αυτό, ο αστερισμός της Παρθένου αντιπροσωπεύει την Ηριγόνη, την κόρη του Ικάριου που πρώτος υποδέχτηκε τον Διόνυσο στην Αττική και από τον οποίο έμαθε την τέχνη να φτιάχνει το κρασί. Στον τόπο που έγινε η συνάντηση εκείνη, φυτεύτηκε το πρώτο αμπέλι και η περιοχή ονομάστηκε από τότε Διόνυσος (βασικός οικισμός της Δημοτική Ενότητας Διονύσου στον ομώνυμο δήμο της Βόρειας Αττικής).
Ο μύθος της Ηριγόνης
Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Ηριγόνη ήταν κόρη του Ικάριου. Η Ηριγόνη ήταν μία από τις αρχαιότερες θρυλικές μορφές οι οποίες συνδέονται με την Αττική.
Ο μύθος αναφέρει πως ο Ικάριος φιλοξένησε τον Διόνυσο στο σπίτι του, όταν ο θεός επισκέφθηκε την Αττική για να διδάξει στους ανθρώπους την καλλιέργεια της αμπέλου και την παρασκευή του οίνου. Ο Διόνυσος ευχαριστήθηκε από τις περιποιήσεις του και τον δίδαξε την αμπελουργία και την οινοποιία. Λέγεται πως ο θεός ερωτεύθηκε την κόρη του, την όμορφη Ηριγόνη, και απέκτησε μαζί της ένα γιο, τον Στάφυλο. Μάλιστα, χάρισε στον Ικάριο και ένα ασκί κρασί με την εντολή να το κεράσει στους γείτονές του.
Ο Ικάριος ακολουθώντας τις οδηγίες του Διόνυσου καλλιέργησε αμπέλια, γεύθηκε τον καρπό και τον χυμό τους και ευφράνθηκε τόσο, ώστε ο ίδιος αποφάσισε να διαδώσει το πολύτιμο αυτό αγαθό. Γέμισε λοιπόν ασκούς με κρασί και επισκεπτόμενος τα χωριά και τις εξοχές της Αττικής πάνω σε άρμα, ακολουθούμενος από τη σκυλίτσα του, κερνούσε τους γεωργούς και τους βοσκούς. Αλλά όταν οι βοσκοί (ή οι γείτονες) ήπιαν κρασί για πρώτη φορά στη ζωή τους, ζαλίστηκαν και νόμισαν ότι η ζάλη οφειλόταν στο ότι ο Ικάριος τους είχε δηλητηριάσει. Για τον λόγο αυτό τον σκότωσαν και πέταξαν το πτώμα του σε ένα βαθύ πηγάδι. Η σκυλίτσα του ειδοποίησε την Ηριγόνη με τα γαυγίσματά της και την οδήγησε στο άταφο πτώμα του πατέρα της. Τότε, η Ηριγόνη, αφού έθαψε τον πατέρα της, από την απελπισία της κρεμάστηκε από ένα δέντρο πάνω από τον τάφο του.
Ο Διόνυσος θύμωσε με τους Αθηναίους για τη δολοφονία του Ικάριου και τους έστειλε μια συμφορά: Οι κόρες τους καταλήφθηκαν από μανία και κρεμάστηκαν κι αυτές. Οι Αθηναίοι ρώτησαν το μαντείο και πήραν την απάντηση ότι ο θεός έπαιρνε εκδίκηση για τον θάνατο του Ικάριου και της Ηριγόνης. Για να εξιλεωθούν στα μάτια του θεού, εντόπισαν και τιμώρησαν εκείνους που είχαν δολοφονήσει τον Ικάριο, ενώ καθιέρωσαν κατ′ εντολή του μαντείου και μία εορτή κάθε καλοκαίρι, την Αιώρα, κατά την οποία κρεμούσαν, χωρίς να απαγχονίζουν, κόρες πάνω σε δέντρα. Αργότερα, αντικατέστησαν τις κόρες με εικόνες και οι παρθένες της Αττικής ταλαντεύονταν πάνω σε αιώρες (κούνιες) τραγουδώντας. Από τον μύθο του Ικάριου δημιούργησαν και οι Ρωμαίοι τον δικό τους αντίστοιχο παρόμοιο μύθο.
Ο συγκεκριμένος μύθος σχετίζεται με τον αστερισμό της Παρθένου, ο οποίος αναπαριστά την κόρη Ηριγόνη, κάτι που εμφανίζεται και στην «αποθέωσιν» που έγραψε ο Βιργίλιος για τον πάτρωνά του Οκταβιανό Αύγουστο. Η Ηριγόνη υποτίθεται ότι μεταφέρθηκε στα ουράνια μαζί με τον πατέρα της Ικάριο, που είναι ο αστερισμός Βοώτης. Εξάλλου, ο αστεροειδής 163 Ηριγόνη (163 Erigone) πήρε το όνομά του από την τραγική θυγατέρα του Ικάριου. Ο μύθος αυτός της Ηριγόνης είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον μήνα Σεπτέμβριο και τη λατρεία του Διόνυσου στην Αττική.
Ο Σεπτέμβριος και η φθινοπωρινή «αρχιχρονιά»
Η λέξη Σεπτέμβριος, September στα λατινικά, προέρχεται από το αριθμητικό septem δηλαδή επτά, καθώς ήταν ο έβδομος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου ρωμαϊκού ημερολογίου. Αργότερα, με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου, ο Σεπτέμβριος μετακινήθηκε στην ένατη θέση, χωρίς όμως να αλλάξει η ονομασία του.
Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, θέλοντας να κολακέψει τον αυτοκράτορα Τιβέριο, αποφάσισε να δώσει το όνομά του στο μήνα Σεπτέμβριο. Όμως ο Τιβέριος αρνήθηκε, επειδή υποστήριξε ότι οι συχνές αλλαγές στις ονομασίες των μηνών μόνο σύγχυση προκαλούν.
Τον Σεπτέμβριο, στη Ρώμη τελούνταν μεγάλες γιορτές, όπως τα Καπιτώλια και τα Ρωμαία ή Ρωμαϊκοί Αγώνες (Ludi Romani) προς τιμή του Δία (κάτι σαν Ολυμπιακοί Αγώνες των Ρωμαίων). Την 1η Σεπτεμβρίου προσδιοριζόταν ο ετήσιος φόρος που έπρεπε να καταβάλουν οι Ρωμαίοι πολίτες (indictio). Στο Βυζάντιο, η πρώτη του μήνα Σεπτεμβρίου γιορταζόταν ως Πρωτοχρονιά και συνέπιπτε με το νέο εκκλησιαστικό έτος (Αρχή της Ινδικτιώνος- η αρχή του εκκλησιαστικού έτους, που ξεκινά την 1η Σεπτεμβρίου και ολοκληρώνεται στις 31 Αυγούστου).
Όπως αναφέρει η Μαρίνα Δετοράκη (καθηγήτρια Βυζαντινής Φιλολογίας και Ελληνικής Παλαιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης): «Η λέξη ινδικτιών σημαίνει κατ’ αρχήν τον προσδιορισμό του ετήσιου ποσού που έπρεπε να καταβάλλουν οι Ρωμαίοι πολίτες ως φόρο. Συνεκδοχικά, πήρε τη σημασία της οικονομικής χρονιάς, και όταν οι φόροι ρυθμίζονταν με βάση μια περίοδο περισσοτέρων ετών, ινδικτιών ονομάστηκε το σύνολο αυτών των ετών… Κατέληξε έτσι να σημαίνει ένα θεσμοθετημένο κύκλο 15 ετών, συνεχώς επαναλαμβανόμενο (όπως η εβδομάδα ή ο μήνας), που χρησιμοποιήθηκε για τη χρονολόγηση πράξεων και γεγονότων… που τελικά παγιώθηκε ως το δημοφιλέστερο σύστημα χρονολόγησης για τους Βυζαντινούς, και η 1η Σεπτεμβρίου ως η αρχή του έτους τους».
Γι’ αυτό, άλλωστε, σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας η 31η Αυγούστου ονομάζεται «κλειδοχρονιά» επειδή «κλειδώνει» (τελειώνει) ο προηγούμενος χρόνος, ενώ η 1η Σεπτεμβρίου ονομάζεται «αρχιχρονιά».
Το κατάλοιπο της αρχιχρονιάς την 1η του Σεπτέμβρη έχει τις ρίζες του στα Βυζαντινά χρόνια απ΄όπου προέρχονται και τα έθιμα πολλών περιοχών της Ελλάδας. Οι κάτοικοι, αφού έκαναν τον καθιερωμένο αγιασμό της πρωτομηνιάς, φρόντιζαν να στολίζουν το σπίτι και τις εξώθυρές τους με καρπούς και ρόδια για να τους φέρουν τύχη.
Η 1η Σεπτεμβρίου γενικότερα συνδέεται με ποικίλες προλήψεις. Οι εγκυμονούσες απείχαν από κάθε εργασία για να μη γεννηθεί το παιδί τους με το σημάδι του Αγίου Συμεών του Στυλίτη, που γιορτάζει αυτή την ημέρα (Συμεών / σημαδεύω).
Η 1η Σεπτεμβρίου θεωρείται επίσης ως η «Ημέρα του Χρονογράφου», καθώς πιστεύεται ότι ο Χάρος γράφει όσους θα πεθάνουν κατά τη διάρκεια του εκκλησιαστικού χρόνου. Για να ξορκίσουν τον Χάροντα, οι νοικοκυραίοι σπάνε ένα ρόδι στην είσοδο του σπιτιού τους.
Καλό Μήνα σε όλους!
