Στην Πνύκα, εκεί που οι Αθηναίοι συγκαλούσαν την Εκκλησία του Δήμου, βρίσκονται τα θεμέλια του Ηλιοσκόπιου του Μέτωνα, του πρώτου αστεροσκοπείου της Ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας.
Λίγα μέτρα πιο πέρα, εδώ και σχεδόν δύο αιώνες, στην κορυφή του βραχώδους λόφου των Νυμφών, με υπέροχη θέα προς τον Παρθενώνα, είναι χτισμένο το κτίριο του Θεόφιλου Χάνσεν το οποίο στέγαζε το νεοϊδρυθέν τότε Αστεροσκοπείο. Λίγο παραπέρα, στον πρόσφατα επισκευασμένο Θόλο στο λόφο της Πνύκας, ένα τηλεσκόπιο του 1902 παραπέμπει στο μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν «Ο περίπλους της Σελήνης».
Γράφει ο Στέφανος Νικήτας / , CNN Greece
Μια μέρα πριν από το θερινό ηλιοστάσιο επισκέφτηκα το αστεροσκοπείο και αισθάνθηκα έστω και για λίγες ώρες ήρωας του μυθιστορήματος του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα. Στη σιδερένια πόρτα της εισόδου με υποδέχθηκε η αστροφυσικός Φιόρη – Αναστασία Μεταλληνού η οποία μου παρουσίασε τον χώρο, τα κτίρια, τα αστρονομικά όργανα και μου διηγήθηκε την ιστορία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Από τον Μέτωνα στην ίδρυση του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών
Η ίδρυση του Εθνικού Αστεροσκοπείου, την περίοδο που ακολούθησε της σύστασης του νέου ελληνικού κράτους, αντανακλά την επιθυμία των εθνικών ευεργετών να δημιουργήσουν στην Αθήνα θεσμούς αντίστοιχους με εκείνους που υπήρχαν σε άλλες πόλεις του κόσμου.
Πριν από 175 χρόνια, το 1842, ένας πεφωτισμένος άνθρωπος, ο βαρόνος Γεώργιος Σίνας, τότε πρόξενος της Ελλάδας στην Βιέννη, εκδήλωσε την πρόθεσή του να πραγματοποιήσει δωρεά ώστε να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας σε ένα από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας. Με παρότρυνση του φυσικού και αστρονόμου, καθηγητή Γεωργίου Βούρη, και του πρεσβευτή της Αυστρίας στην Ελλάδα, Anton Prokesh-Osten, ο Σίνας δώρισε στο ελληνικό κράτος 500.000 δραχμές για την ίδρυση αστεροσκοπείου στην Αθήνα. Για τον σχεδιασμό ενός λιτού αλλά εμβληματικού κτιρίου χρησιμοποιήθηκαν τα σχέδια ενός μεγαλοφυούς αρχιτέκτονα, του Θεόφιλου Χάνσεν.
Μεταξύ των προταθέντων λόφων του Αγχέσμου (λόφος του Στρέφη), της Ακροπόλεως, του Λυκαβηττού και των Νυμφών, επέλεξαν τον τελευταίο ως τον καταλληλότερο για την θεμελίωση του πρώτου ελληνικού ερευνητικού ιδρύματος. Ο θεμέλιος λίθος τοποθετήθηκε στις 26 Ιουνίου του 1842 (8 Ιουλίου με το νέο ημερολόγιο), κατά τη διάρκεια μιας έκλειψης ηλίου, υπό τους ήχους μουσικής, παρουσία πλήθους Αθηναίων και τους κανονιοβολισμούς μιας φρεγάτας αγκυροβολημένης στον Πειραιά. Η επιγραφή «Servare Intaminatum», δηλαδή «να διατηρηθεί ανέπαφο», τοποθετήθηκε ύστερα από επιθυμία του Σίνα και στο πέρασμα του χρόνου έγινε απόλυτα σεβαστή. Το κτίριο Σίνα, το οποίο σήμερα στεγάζει το Μουσείο Γεωαστροφυσικής, έχει την ίδια μορφή, όπως όταν ολοκληρώθηκε, το 1846.
Πόσο δύσκολο ήταν για την εποχή να δημιουργηθεί το αστεροσκοπείο, ρωτάω: «Για να κατανοηθεί η σπουδαιότητα της ίδρυσης του Αστεροσκοπείου στην Αθήνα εκείνη την εποχή, πρέπει να γυρίσουμε πίσω τον χρόνο, στην Αθήνα του 1840. Τότε το Θησείο ήταν μια περιοχή με βοσκοτόπια, γεμάτη πρόβατα και εγκαταλελειμμένες από τους Οθωμανούς καμήλες. Η πόλη δεν διέθετε καν φωτισμό, δρόμους και αμάξια. Οι Αθηναίοι κυκλοφορούσαν με φανάρια στα χέρια τη νύχτα. Το ταχυδρομείο ερχόταν μια φορά το μήνα, στο Μοναστηράκι. Η Ομόνοια ήταν βουστάσια και στάβλοι. Η Σταδίου μέχρι το 1861 ήταν ρεματιά. Όπως καταλαβαίνετε δεν υπήρχε φωτορύπανση στην ατμόσφαιρα.»
Το 1846, το προσωπικό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών αριθμούσε ένα άτομο, τον διευθυντή Γιώργο Βούρη. Σήμερα οι εργαζόμενοι ξεπερνούν τους 300. Αντιστοίχως, ο τότε προϋπολογισμός του ισοδυναμούσε με τον μισθό του καθηγητή Βούρη και πληρωνόταν από τη χορηγία του Γεωργίου Σίνα ενώ σήμερα ξεπερνά τα 10 εκατομμύρια ευρώ -τα περισσότερα διατίθενται από ευρωπαϊκά προγράμματα.
Ο χάρτης της Σελήνης: Από τον Ιούλιο Σμιτ στον Ιούλιο Βερν
Το τηλεσκόπιο Ploessl είναι το πρώτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Ήταν προσφορά του ιδρυτή του Αστεροσκοπείου, Γεωργίου Σίνα. Κατασκευάστηκε το 1845 από τον διάσημο κατασκευαστή τηλεσκοπίων Simon Georg Ploessl. Η διάμετρος του αντικειμενικού του φακού είναι 162 mm και η εστιακή του απόσταση 2,5 μέτρα. Μέχρι το 1902 ήταν το μεγαλύτερο διοπτρικό τηλεσκόπιο στην Ελλάδα.
Στις 4 Δεκεμβρίου του 1858 ο Σίνας διόρισε διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών τον Γερμανό αστρονόμο Ιούλιο Σμιτ. Στο διάστημα της 26ετους θητείας του πραγματοποίησε πλήθος αστρονομικών, μετεωρολογικών, υψομετρικών και γεωφυσικών παρατηρήσεων, τις οποίες δημοσίευσε σε δύο σειρές με τίτλο ‘Δημοσιεύσεις του Αστεροσκοπείου Αθηνών’. Αυτό όμως που τον έκανε παγκοσμίως γνωστό είναι ο τοπογραφικός χάρτης της Σελήνης, ο οποίος δημιουργήθηκε χάρις στην καλή ορατότητα του αττικού ουρανού. Ο περίφημος χάρτης περιέχει περί τους 32.000 σχηματισμούς και πρόκειται για τον πληρέστερο που έχει ποτέ σχεδιαστεί από ανθρώπινο χέρι. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο Ιούλιος Σμιτ χρησιμοποίησε παρατηρήσεις 34 ετών για την χαρτογράφηση της Σελήνης.
«Αν και ο χάρτης δημιουργήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα είναι ακριβής (ήτοι χρήσιμος) ακόμα και σήμερα», μου λέει η κα. Μεταλληνού «Ο Ιούλιος Βερν, ενημερωμένος καθώς φαίνεται για τις επιστημονικές εξελίξεις της εποχής του, αναφέρεται στον περίφημο χάρτη του Σμιτ στο δέκατο κεφάλαιο του μυθιστορήματός του «Γύρω από τη Σελήνη».
Ο χάρτης εκδόθηκε στο Βερολίνο το 1878, ως τόμος τριακοσίων σελίδων με μετρήσεις των διαστάσεων κρατήρων και βουνών της επιφάνειας της σελήνης. Σήμερα μόνο κάποια κομμάτια του σώζονται σε αρχείο στο Βερολίνο που έχει συγκεντρωμένα χειρόγραφα του Ιουλίου Σμιτ. Υπάρχει όμως αντίγραφο ολόκληρου του χάρτη το οποίο εκτίθεται στο Μουσείο Γεωαστροφυσικής, στις εγκαταστάσεις του Εθνικού Αστεροσκοπείου στο Θησείο. Έχει διάσταση 2 x 2 μέτρα και αποτελείται από 25 τμήματα.
Ο χάρτης αυτός είναι ο πλησιέστερος οπτικός χάρτης της Σελήνης που έχει ποτέ σχεδιαστεί, πριν τη φωτογραφική χαρτογραφία. Στη μνήμη του Σμιτ, ένας κρατήρας του δορυφόρου της γης ονομάστηκε “Ιούλιος Σμιτ”».
Τι γνωρίζουμε για τον κατασκευαστή του τηλεσκοπίου; Γεννήθηκε στο Wieden, κοντά στη Βιέννη. Έμαθε την τέχνη κατεργασίας του ξύλου από τον επιπλοποιό πατέρα του και το 1812 άρχισε να εργάζεται στην εταιρία Voigtlander, μια από τις παλαιότερες εταιρίες οπτικών. Η ειδικότητά του ήταν τα μικροσκόπια, έφτιαχνε όμως και τηλεσκόπια με αχρωματικούς φακούς τύπου Freunhoffer. Πέθανε το 1868 έχοντας σοβαρά τραυματιστεί από γυαλί.
Η «Αίθουσα του Χρόνου»
Στον πρώτο όροφο του κτιρίου βρίσκεται το μεσημβρινό διοπτρικό τηλεσκόπιο Starke το οποίο χρησιμοποιείτο για τη μέτρηση του χρόνου ώστε να ανακοινώνεται η επίσημη ώρα Ελλάδας από το Εθνικό Αστεροσκοπείο. Ήταν και αυτό ένα από τα πρώτα τηλεσκόπια του ιδρύματος, δωρεά του Γεωργίου Σίνα. Κατασκευασμένο από τον Starke, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Ploessl στη Βιέννη, και ο οποίος εγκαταστάθηκε στο αστεροσκοπείο το 1845. Χρησιμοποιήθηκε για τον πρώτο προσδιορισμό των γεωγραφικών συντεταγμένων του Αστεροσκοπείου, από τον Βουρή, και για τον προσδιορισμό της ώρας έως το 1900. Υπεύθυνος για τον ακριβή προσδιορισμό της ώρας ήταν εξειδικευμένος παρατηρητής που εργαζόταν στην «Αίθουσα του Χρόνου». Ο εσωτερικός κανονισμός του Αστεροσκοπείου το 1921 ανέφερε: «Κάθε μεσημέρι, στις 12:00 ακριβώς, ένα μπαλόνι που φαινόταν από την πόλη της Αθήνας κατέβαινε από την οροφή του κτιρίου και έτσι ανακοινωνόταν η ώρα».
Ένας αστρονόμος ήταν επιφορτισμένος να υπολογίζει την ώρα. Το κρεβάτι του βρισκόταν ακριβώς δίπλα από το τηλεσκόπιό του, με το οποίο παρατηρούσε τα αστέρια. Αν ο Σείριος, για παράδειγμα, περνούσε από ένα συγκεκριμένο σημείο του ουρανού στις 3.20 το πρωί, και την επόμενη ημέρα θα έπρεπε να περάσει ακριβώς την ίδια ώρα. Αν υπήρχε απόκλιση, το ρολόι ήταν αυτό που πήγαινε λάθος, γιατί ο ουρανός δεν κάνει λάθη. Ο παρατηρητής αυτός, λοιπόν, αφού είχε ελέγξει και καταγράψει την πορεία μιας σειράς από αστέρια, υπολόγιζε την ακριβή ώρα και κάθε μεσημέρι ενημέρωνε τους πολίτες με έναν απλό μηχανισμό, έναν ιστό που συγκρατούσε μια μεγάλη σφαίρα, που βρισκόταν στη στέγη του κτιρίου. Στις 12 ακριβώς το μεσημέρι η σφαίρα έπεφτε. Την έβλεπαν από τη Μητρόπολη Αθηνών, χτυπούσαν τις καμπάνες και οι Αθηναίοι ρύθμιζαν τα ρολόγια τους. Με τον τρόπο αυτό υπολογιζόταν ο χρόνος στην Αθήνα έως και το 1903, από το μεσημβρινό τηλεσκόπιο που στεγάζεται εδώ.
Το μεσημβρινό τηλεσκόπιο περιστρέφεται γύρω από άξονα κάθετο στον μεσημβρινό, με αποτέλεσμα να μετακινείται μόνο επί του επιπέδου εκείνου. Η στέγη πάνω από το τηλεσκόπιο ανοίγει με τέτοιο τρόπο, ώστε να παρατηρούνται τα ουράνια σώματα τα οποία βρίσκονται επί του επιπέδου του μεσημβρινού από βορρά προς νότο και φέρει εσωτερικώς πέντε νήματα για την ακριβή μικρομετρική παρατήρηση του αστέρα που διέρχεται στο πεδίο του.
Με το μεσημβρινό τηλεσκόπιο Starke γινόταν επίσης ο καθορισμός του γεωγραφικού μήκους στη θάλασσα.
Το πιο σύγχρονο αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων υπήρξε ένας αναλογικός υπολογιστής πολύ υψηλής τεχνολογίας.
Κατασκευάστηκε 2.000 χρόνια πριν και υπολόγιζε την θέση του Ήλιου, της Σελήνης, πιθανώς και των πλανητών στον ουρανό. Υπολόγιζε επίσης τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε τις ηλιακές και σεληνιακές εκλείψεις και προσδιόριζε τις ημερομηνίες τέλεσης των αρχαίων στεφανιτών αγώνων.
Ανακαλύφθηκε το 1900 στα Αντικύθηρα από Συμιακούς σφουγγαράδες. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Πρόκειται για το μέγιστο όργανο της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, καθώς για την κατασκευή του πρέπει να συνεργάστηκαν άριστοι γνώστες της επιστήμης της Αστρονομίας, αλλά και τεχνίτες με πολύ καλές γνώσεις μαθηματικών.
Στo μουσείο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών εκτίθεται το πλέον πρόσφατο αντίγραφο του Μηχανισμού, σε κλίμακα 3:1 για λόγους εκπαιδευτικούς.
Στο εσωτερικό του κτιρίου υπάρχουν επίσης διάφορες αίθουσες με αστρονομικά όργανα αλλά και μια βιβλιοθήκη που έχει ζηλευτά αποκτήματα. Μια πρώτη καταγραφή της ιστορικής βιβλιοθήκης του Αστεροσκοπείου έγινε το 1993. Εκεί θα βρεις σημαντικά βιβλία, από την πρώτη εποχή της τυπογραφίας μάλιστα, πολλά από τα οποία και πέραν του επιστημονικού χώρου που κάλυπτε το Αστεροσκοπείο.
Το τηλεσκόπιο «Δωρίδη»
Αφήνοντας πίσω μας το κτίριο Σίνα, παίρνουμε ένα μονοπάτι που μας οδηγεί στο πιο ενδιαφέρον τμήμα της ξενάγησης. Σε ένα ξεχωριστό θόλο που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 120 μέτρων, στον Λόφο της Πνύκας.
Εδώ φιλοξενείται το τηλεσκόπιο «Δημήτρης Δωρίδης» το οποίο απετέλεσε το κύριο αστρονομικό όργανο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών από το 1902 έως το 1960.
Για τον δωρητή δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Γεννήθηκε και μεγάλωσε σε κωμόπολη της Γαλλίας και πέρασε τα τελευταία του χρόνια απομονωμένος στο Βουκουρέστι. Παρότι ουδέποτε είχε επισκεφτεί την Ελλάδα ότι είχε και δεν είχε τα κληροδότησε στη χώρα μας. Δύο ημέρες πριν πεθάνει έγραψε τη διαθήκη του: «Επειδή ουδένα εν τω κόσμω συγγενή έχω, καθιστώ κληρονόμον μου γενικόν και απόλυτον το Ελληνικό Έθνος».
Μπαίνοντας στο χώρο που φιλοξενεί το τηλεσκόπιο εντυπωσιάστηκα. Ο μηχανισμός του είναι χειροκίνητος. Για να βάλεις το μάτι σου στο φακό πρέπει πρώτα ν’ ανέβεις σε μια σκάλα. Το τηλεσκόπιο έχει μήκος 5 μέτρων, φακό 40 εκατοστών και ζυγίζει περίπου 5 τόνους. Μεταφέρθηκε στην Πνύκα κομμάτι-κομμάτι και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ‘60 ήταν το μεγαλύτερο στην Ελλάδα. Το οπτικό του σύστημα κατασκευάστηκε από τους αδερφούς Henry και το ισημερινό στήριγμα, γερμανικού τύπου, από τον P.Gautier. Χρησιμοποιήθηκε για οπτικές, πολωσιμετρικές και φωτογραφικές παρατηρήσεις των μεγάλων πλανητών και διαφόρων μεταβλητών αστέρων, μικρομετρικές παρατηρήσεις κομητών, διπλών αστέρων και κομητών. Περιστασιακά μετατράπηκε σε ηλιακό τηλεσκόπιο για την παρατήρηση της Ηλιακής Φωτόσφαιρας και Χρωμόσφαιρας σε υψηλή ανάλυση. Λειτούργησε μέχρι το 1979 και έκτοτε χρησιμοποιείται για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Στις μέρες μας από το τηλεσκόπιο «Δωρίδη» -το οποίο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον πέμπτο κατά σειρά διευθυντή του Αστεροσκοπείου καθηγητή Δημήτρη Αιγινίτη στην έκλειψη ηλίου στις 30 Αυγούστου του 1905- γίνονται οι ανοιχτές για το κοινό παρατηρήσεις του ουρανού. Αυτήν την εποχή φαίνεται ο Δίας και σε λίγες μέρες θα είναι ορατός και ο Κρόνος με τα δαχτυλίδια και τους δορυφόρους του.
Τα πλέον απαραίτητα επιστημονικά όργανα ενός Αστεροσκοπείου είναι τα τηλεσκόπια. Χωρίς αυτά, η παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων είναι αδύνατη. Λειτουργούν σαν γιγάντιοι συλλέκτες φωτός, οι οποίοι σε συνδυασμό με άλλα βοηθητικά όργανα, επιτρέπουν την καταγραφή, τη μέτρηση της θέσης, τον εντοπισμό της κίνησης και της χημικής σύστασης των ουρανίων σωμάτων. Το βασικότερο χαρακτηριστικό τους είναι -πέρα από την ποιότητα κατασκευής- η διάμετρος του οπτικού τους συστήματος. Όσο μεγαλύτερη είναι η διάμετρος, τόσο περισσότερο φως συλλέγουν και κατά συνέπεια μπορούν να παρατηρήσουν το σύμπαν.
Πηγή φωτογραφιών: Andreas Kamoutsis για το CNN Greece
