Κάποιες από τις μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο έχουν μεγαλύτερο πληθυσμό και μεγαλύτερη οικονομία ακόμα και από ολόκληρες χώρες. Αλλά καθώς μεγαλώνουν σε μέγεθος, και γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες, αντιμετωπίζουν και μεγάλα προβλήματα, καθημερινές απειλές για την υγεία και την ευημερία των κατοίκων τους.
Ο υπερπληθυσμός, η ρύπανση και η έλλειψη ελεύθερων χώρων είναι μερικά από τα ζητήματα που εξελίσσονται σε μείζονα προβλήματα στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, στιγματίζοντας την καθημερινότητα και τη ζωή στο αστικό περιβάλλον.
Απάντηση – αντιμετώπιση μπορεί να υπάρξει, καθώς οι πόλεις μπορούν να διαχειριστούν τους πόρους και τις προτεραιότητές τους ούτως ώστε να δημιουργήσουν βιώσιμο περιβάλλον για τους επισκέπτες αλλά κυρίως για τους κατοίκους, αφήνοντας ταυτόχρονα χώρο για την καινοτομία και την ανάπτυξη. Κι εδώ μπαίνει το παράδειγμα της Βαρκελώνης, στην Ισπανία, όπου ο αστικός σχεδιασμός μας σύστησε για πρώτη φορά τα «superblocks» το 2016.
Τα «superblocks» είναι γειτονιές εννέα οικοδομικών τετραγώνων, όπου η κυκλοφορία των οχημάτων επιτρέπεται μόνο στους δρόμους γύρω από τα τετράγωνα αυτά, με αποτέλεσμα οι υπόλοιποι να διατίθενται πλέον ελεύθερα σε πεζούς και ποδηλάτες. Στόχος είναι να μειωθεί η ρύπανση που προκαλείται από τα οχήματα αλλά και να απαλλαγούν οι πολίτες από τη μάλλον υποτιμημένη αλλά καθόλου ακίνδυνη ηχορύπανση. Οι γειτονιές αυτές είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να δημιουργούν περισσότερους ελεύθερους χώρους όπου οι κάτοικοι θα μπορούν να συναντώνται, να συζητούν, να συναναστρέφονται και να κάνουν διάφορες δραστηριότητες.
Σήμερα υπάρχουν έξι τέτοια «superblocks», μεταξύ των οποίων και το πρώτο που υλοποιήθηκε, στο Eixample. Η αλλαγή που έφερε φαίνεται να γίνεται αποδεκτή από τους κατοίκους σε μεγάλο βαθμό ενώ τα μακροχρόνια οφέλη είναι κάθε άλλο παρά αμελητέα. Εντός της «γειτονιάς» που σχηματίζουν επιτρέπεται μόνο η κίνηση οχημάτων έκτακτης ανάγκης ενώ το πάρκινγκ για τους κατοίκους είναι υπόγειο.
«Τα οχήματα καταλαμβάνουν το 60% των δημόσιων χώρων στην πόλη» εξηγούσε η αντιδήμαρχος Αστικής Ανάπτυξης Janet Sanz σε πρόσφατη συνέντευξή της στο BBC. «Μόλις γίνει αναδιανομή αυτού του χώρου και η κατάσταση οδηγηθεί σε νέα ισορροπία, υποστηρίζονται ομάδες πολιτών που μέχρι τότε δεν είχαν καμία πρόσβαση στους χώρους αυτούς».
Άλλωστε πού να το φανταζόταν κανείς πως θα μπορούσε να συναντήσει ήσυχες γωνιές στην πολύβουη και ολοζώντανη πρωτεύουσα της Καταλονίας; Να ακούει μόνο τα γέλια των παιδιών που παίζουν στην παιδική χαρά και το τιτίβισμα των πουλιών. Να μην υπάρχουν αυτοκίνητα και κίνηση και ο χώρος που θα καταλάμβαναν τα αυτοκίνητα να έχει παραδοθεί για παιχνίδι, πράσινο, ακόμα και λωρίδα για τρέξιμο.
Προφανώς υπάρχουν και οι αντιρρήσεις, από πολίτες που είτε θέλουν τα αυτοκίνητά τους έξω από το κατώφλι του σπιτιού τους είτε έχουν κάποια επιχείρηση και φοβούνται πως μπορεί να επηρεαστούν οι δουλειές τους με τον περιορισμό της κίνησης των οχημάτων.
Ωστόσο πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου Δημόσιας Υγείας της Βαρκελώνης εκτιμά πως εάν προχωρήσει ο σχεδιασμός για 503 superblocks στην πόλη, όπως προβλέπει ο σχεδιασμός, οι μετακινήσεις με ΙΧ θα περιοριστούν κατά 230.000 εβδομαδιαίως, καθώς οι πολίτες θα στραφούν πως τα μέσα μαζικής μεταφοράς, το περπάτημα ή το ποδήλατο.
Η έρευνα σημειώνει πως αυτό μπορεί να φέρει σημαντική βελτίωση στην ποιότητα του αέρα και τα επίπεδα θορύβου στους δρόμους όπου θα απαγορευτεί η κυκλοφορία οχημάτων. Τα επίπεδα διοξειδίου του αζώτου αναμένεται να μειωθούν κατά 25%, φέρνοντας τα επίπεδα μέσα στα όρια που συστήνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.
Το σχέδιο αναμένεται να φέρει και σημαντικά οφέλη για την υγεία των κατοίκων. Σύμφωνα με τη μελέτη, ετησίως θα μπορούν να αποτραπούν 667 πρόωροι θάνατοι από την ατμοσφαιρική ρύπανση, τον θόρυβο και τη ζέστη. Περισσότεροι χώροι πρασίνου θα ενθαρρύνουν τους πολίτες να βγαίνουν έξω περισσότερο και να υιοθετήσουν έναν πιο ενεργητικό τρόπο ζωής.
Αυτό με τη σειρά του συμβάλλει στη μείωση της παχυσαρκίας και του διαβήτη και απαλλάσσει από όγκο δουλειάς τις υπηρεσίες υγείας. Οι ερευνητές υποστηρίζουν πως οι κάτοικοι της Βαρκελώνης μπορεί να ζουν επιπλέον 200 ημέρες μόνο χάρη στα σωρευτικά οφέλη για την υγεία τους από την εφαρμογή του σχεδίου σε όλη την πόλη.
Τα οφέλη αφορούν την ψυχολογική και τη σωματική υγεία. Η πρόσβαση σε ελεύθερους χώρους μπορεί να αποτελέσει αντίδοτο στη μοναξιά και την απομόνωση, ειδικά σε ό,τι αφορά τους μεγαλύτερους σε ηλικία, καθώς οι κοινότητες αναπτύσσουν ισχυρότερους δεσμούς και γίνονται πιο ανθεκτικές.
Την πρώτη ιδέα για τα «superblocks» είχε ο Salvador Rueda, διευθυντής της Υπηρεσίας Αστικής Οικολογίας της Βαρκελώνης, ο οποίος λέει μάλιστα πως θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε πόλη. Ωστόσο οι αρχές που θα ενδιαφερθούν για τα superblocks στην πόλη τους θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους ορισμένα ζητήματα.
Τέτοιους είδους αλλαγές απαιτούν σημαντικές επενδύσεις. Μάλιστα καθώς οι δρόμοι θα μεταμορφώνονται με την κατάλληλη επίπλωση και άφθονο πράσινο, οι εναπομείναντες δρόμοι όπου θα επιτρέπεται η κυκλοφορία θα χρειαστεί προφανώς να υποδεχθούν μεγαλύτερο κυκλοφοριακό φόρτο.
Είναι πιθανό επίσης να απαιτηθούν περαιτέρω επενδύσεις στις υποδομές, όπως στη βελτίωση των δρόμων γύρω από την κάθε «γειτονιά» ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στον αυξημένο όγκο οχημάτων, και στην εγκατάσταση «έξυπνων» συστημάτων διαχείρισης της κυκλοφορίας, που ενδεχομένως να είναι απαραίτητα για την αποφυγή του μποτιλιαρίσματος. Και το ερώτημα παραμένει: Πώς θα χρηματοδοτηθούν τέτοιες επενδύσεις, με δεδομένο πως η αύξηση των δημοτικών τελών ή οποιασδήποτε φορολογίας δεν αναμένεται να τύχει θερμής υποδοχής;
Θα πρέπει κανείς να σκεφτεί υπόψη- και έχει ήδη παρατηρηθεί- πως όταν ένα μέρος γίνεται πιο επιθυμητό οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης ακινήτων. Οι μεγαλύτερες τιμές και τα αυξημένα ενοίκια μπορεί να δημιουργήσουν γειτονιές μη προσβάσιμες στους πολίτες και να οδηγήσουν στην «επενδυτική» αξιοποίησή τους και πιθανώς τελικά στον «εξοστρακισμό» των κατοίκων.
Είναι επίσης σημαντικό το ότι η Βαρκελώνη είναι μια παλιά αλλά αρκετά καλοσχεδιασμένη ευρωπαϊκή πόλη. Είναι διαφορετικές οι προκλήσεις στις πόλεις που τώρα «αναδύονται» στην Ασία, την Αφρική ή τη Λατινική Αμερική, αλλά και τις πιο καινούριες πόλεις στις ΗΠΑ και την Αυστραλία. Υπάρχουν μεγάλες διαφορές κλίμακας, πυκνότητας πληθυσμού, αστικής μορφής και φόρμας, μοτίβων ανάπτυξης και βιομηχανικού πλαισίου. Πολλές μεγάλες πόλεις στον αναπτυσσόμενο κόσμο αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υπερπληθυσμού, ανεξέλεγκτης και μη ρυθμιζόμενης ανάπτυξης και αδύναμου ρυθμιστικού πλαισίου.
Πάντως, ήδη την ιδέα φαίνεται να εξετάζουν και οι αρχές του Σιάτλ, στις ΗΠΑ, που αναζητούν ένα παρόμοιο πλαίσιο.
Η «αντιγραφή» όσων γίνονται στη Βαρκελώνη μπορεί να αποδειχθεί πολύ δύσκολη σε τέτοια μέρη και θα απαιτήσει πολύ μεγαλύτερες αλλαγές. Αλλά είναι ταυτόχρονα αλήθεια πως οι βασικές αρχές των superblocks – η προτεραιότητα στους πεζούς, τους ποδηλάτες και τους δημόσιους χώρους έναντι των οχημάτων- μπορούν να εφαρμοστούν, με τις απαραίτητες προσαρμογές, σε κάθε πόλη.
Σε κάθε περίπτωση, ο επιτυχής αστικός σχεδιασμός χρειάζεται ξεκάθαρο όραμα για το μέλλον και έναν «οδικό χάρτη» για το πώς το όραμα αυτό μπορεί να υλοποιηθεί. Όραμα που είναι υλοποιήσιμο όταν αναπτύσσεται από κοινού με τους πολίτες, τις τοπικές επιχειρήσεις, ιδιωτικούς και δημόσιους οργανισμούς. Αυτό μπορεί να εξασφαλίσει πως όλοι οι εμπλεκόμενοι μοιράζονται την ιδιοκτησία και την ευθύνη για την επιτυχία των τοπικών πρωτοβουλιών.
