Είναι πολύ πιθανό οι περισσότεροι από εμάς να νομίζουμε ότι το συναίσθημα της θλίψης είναι ένα αποκλειστικά ανθρώπινο συναίσθημα. Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική.
Οι επιστήμονες έχουν βρει πολλά παραδείγματα ζώων που θρηνούν όπως οι άνθρωποι. Πρόκειται για έναν εξελισσόμενο ερευνητικό τομέα, ο οποίος καταγράφει πώς τα ζώα παρουσιάζουν ένα πολύπλοκο φάσμα συναισθημάτων απέναντι στο θάνατο.
Ένα χαρακτηριστικό και πραγματικά ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η διάσημη ερευνήτρια και αγωνίστρια για τα δικαιώματα των χιμπατζήδων Jane Goodall, η οποία παρακολούθησε τον Flint, έναν νεαρό αρσενικό χιμπατζή, να πεθαίνει μόλις τέσσερις εβδομάδες μετά το θάνατο της μητέρας του Flo. Ο νεαρός χιμπατζής δεν μπορούσε ούτε να φάει αλλά και ούτε να περάσει χρόνο με άλλους.
“Εμείς οι άνθρωποι δεν κατέχουμε την αποκλειστικότητα της αγάπης ή της θλίψης. Αυτά τα δύο συναισθήματα είναι ευρέως διαδεδομένα και σε άλλα ζώα”, δήλωσε το 2018 στο BBC η διάσημη ανθρωπολόγος και συγγραφέας για τη θλίψη των ζώων, Barbara J. King.
Ήδη από τη δεκαετία του 1950, οι επιστήμονες κατέγραφαν στοιχεία για τη διαδικασία του πένθους στα ζώα. Ο πρωτευοντολόγος Harry Harlow χώρισε για παράδειγμα τις μαϊμούδες ρέζους από τις μητέρες τους και διαπίστωσε ότι συμπεριφέρονταν με ληθαργικό και κάπως απαθή τρόπο μέχρι να επανενωθούν. Το ίδιο πείραμα έγινε στη συνέχεια σε ενήλικες πιθήκους και μέλη της παρέας τους, προκαλώντας παρόμοιες αντιδράσεις.
Σήμερα, οι όλο και αυξανόμενες έρευνες που γίνονται πάνω σε αυτό δείχνει ότι τα ζώα μπορεί να θρηνούν εξίσου βαθιά με τους ανθρώπους όταν χάνουν ένα μέλος της οικογένειάς τους. Αυτό που παρατηρούν οι επιστήμονες είναι ο τρόπος με τον οποίο σχετίζονται μεταξύ τους σε συναισθηματικό επίπεδο. “Δεν πιστεύω ότι όλα τα είδη πρέπει απαραιτήτως να είναι “έξυπνα” για να βιώσουν τη θλίψη, αλλά πρέπει να είναι ικανά να επεξεργαστούν αυτό το συναίσθημα και να αναγνωρίσουν ότι ένα πολύτιμο μέλος της κοινωνίας τους έχει φύγει”, λέει ο επιστήμονας συμπεριφοράς των ζώων Paul Rose, ο οποίος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Exeter στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Πολλά μικρότερα πλάσματα θρηνούν επίσης, σύμφωνα με την έρευνα. Ο βιολόγος, οικολόγος, και συγγραφέας Marc Bekoff έγινε μάρτυρας ενός περιστατικού ανάμεσα σε καρακάξες, για παράδειγμα, όταν ένα πουλί χτυπήθηκε από αυτοκίνητο. Μόλις διαπιστώθηκε ο θάνατος, τα άλλα πουλιά τσιμπολογούσαν το πτώμα και άπλωναν δίπλα του πευκοβελόνες και κλαδιά. Στέκονταν μάλιστα για λίγο γύρω από το πτώμα.
Ο Bekoff είδε επίσης μια κόκκινη αλεπού να θάβει το σύντροφό της με χώμα και κλαδιά όταν σκοτώθηκε από ένα κούγκαρ. Αφού έγραψε για τις παρατηρήσεις του σε ένα άρθρο, ο Bekoff είπε ότι έλαβε μηνύματα από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που είχαν δει παρόμοια συμπεριφορά σε διάφορα πτηνά και θηλαστικά.
Αν και δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά πώς αισθάνονται τα ζώα και πώς βιώνουν τη θλίψη, εντούτοις πολλές έρευνες προσφέρουν απίστευτες πληροφορίες για την πολύπλοκη συναισθηματική ζωή τους. Μεταξύ αυτών είναι και 5 γνωστά θηλαστικά που μοιάζουν να θρηνούν όπως ο άνθρωπος.
Μπαμπουίνοι
Μια μελέτη του 2006 σε μπαμπουίνους στην Μποτσουάνα μέτρησε την αύξηση των ορμονών του στρες των ζώων αυτών μετά από ένα θάνατο στην ομάδα τους. Αντίθετα, όταν τα ζώα δημιουργούσαν φιλικές επαφές και ενίσχυαν τους κοινωνικούς δεσμούς με άλλους μπαμπουίνους, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι είχαν μειωμένα επίπεδα ορμονών του στρες.
Οι μπαμπουίνοι είναι επίσης ένα από τα πολλά πρωτεύοντα θηλαστικά που κουβαλούν και συνεχίζουν να φροντίζουν τα βρέφη τους μετά το θάνατό τους. Μια μελέτη του 2020 για τους μπαμπουίνους chacma στη Ναμίμπια απέδωσε αυτή την αντίδραση στο θάνατο σε έναν συνδυασμό της “υπόθεσης της διαχείρισης του πένθους” (όπου η μεταφορά του βρέφους τους βοηθά να αντιμετωπίσουν τα συναισθήματά τους) και της “υπόθεσης των κοινωνικών δεσμών” (η μεταφορά οφείλεται στους έντονους δεσμούς που δημιουργούνται μεταξύ τους). Μια μελέτη του 2022 διαπίστωσε ότι οι χιμπατζήδες στο δάσος Budongo στην Ουγκάντα έδειξαν παρόμοια αντίδραση στο θάνατο των βρεφών τους.
Σύμφωνα με τον James R. Anderson, συγκριτικό ψυχολόγο που εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Κιότο στην Ιαπωνία, είναι “απίθανο” τα ζώα αυτά να μη γνωρίζουν ότι το βρέφος τους είναι νεκρό. “Ορισμένοι ερευνητές έχουν την άποψη ότι σε πολλές περιπτώσεις αυτή η συμπεριφορά μπορεί να είναι ένας μηχανισμός που βοηθάει τη μητέρα να αντιμετωπίσει την απώλεια των παιδιών της”, λέει.
Φάλαινες
Πριν από ένα χρόνο μια ομάδα περιηγητών στον ισπανικό Βισκαϊκό Κόλπο παρατήρησε μια φάλαινα Cuvier’s beaked whale που πιθανώς θρηνούσε. Αυτό ήταν ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα ζώων που επιδεικνύουν πιθανή συμπεριφορά πένθους. Εκεί, παρατηρήθηκε μια μητέρα να σπρώχνει το νεκρό παιδί της στην επιφάνεια του νερού, μια ενέργεια γνωστή ως “μεταφορά επίδειξης”. Οι ερευνητές έχουν δει τέτοιου είδους συμπεριφορά και σε άλλα κητώδη. Η εξαντλημένη της κατάσταση σήμαινε ότι η μετακίνησή του είχε μεγάλο σωματικό αντίκτυπο για την ίδια, καθώς δεν τρέφονταν για τις δύο ημέρες που παρατηρήθηκε να κουβαλάει το παιδί της.
Δελφίνια
Διάφορα είδη δελφινιών έχουν επίσης παρατηρηθεί να θρηνούν την απώλεια ενός μέλους του κοπαδιού τους. Τον Δεκέμβριο του 2012, στα ανοικτά των ακτών της Χουργκάντα στην Ερυθρά Θάλασσα, οι ερευνητές παρατήρησαν ένα ενήλικο ρινοδέλφινο του Ειρηνικού να σπρώχνει το σε αποσύνθεση σώμα ενός μικρότερου δελφινιού. Όταν οι βιολόγοι έδεσαν ένα σχοινί στο κουφάρι του και το έσυραν στην ακτή για ταφή, το ενήλικο δελφίνι συνέχισε να το ακολουθεί, αγγίζοντάς το μέχρι να φτάσει σε ρηχά νερά. Το δελφίνι παρέμεινε εκεί ακόμη και μετά την έξοδο του σώματος από το νερό. Οι ερευνητές επιβεβαίωσαν αργότερα ότι το νεκρό δελφίνι ήταν νεαρό και πιθανώς το μωρό του. Τα δελφίνια Risso, τα Spinner dolphins και η φάλαινα-πιλότος με κοντό πτερύγιο (ένα είδος δελφινιού) έχουν επιδείξει παρόμοιες συμπεριφορές πένθους.
Ελέφαντες
Οι επιστήμονες έχουν καταγράψει πολλούς ελέφαντες σε πένθος. Τα συνεργεία ντοκιμαντέρ για την άγρια φύση έχουν καταγράψει στιγμές πένθους σε πολλές περιπτώσεις, συμπεριλαμβανομένων των ελεφάντων που κουβαλούσαν τους χαυλιόδοντες των νεκρών μελών του κοπαδιού τους.
Οι ελέφαντες θα έρθουν ακόμη και να δουν τα λείψανα των ζώων από άλλες αγέλες που δεν γνωρίζουν. Έναν ελέφαντα ονόματι Eleanor, που πέθανε στις 11 Οκτωβρίου 2003 στην Κένυα, επισκέφθηκαν, τον έσπρωξαν και τον μύρισαν μετά το θάνατό του πέντε άλλες ομάδες ελεφάντων, μερικές από τις οποίες δεν είχαν συγγένεια ή δεν γνωρίζονταν. Οι ερευνητές που το παρακολούθησαν κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μια “γενικευμένη αντίδραση” στο θάνατο.
Καμηλοπαρδάλεις
Ζωολόγοι στη Ζάμπια παρατήρησαν μια καμηλοπάρδαλη να γλείφει και να σπρώχνει ένα νεκρό καμηλοπαρδάκι ενώ παράλληλα στεκόταν άγρυπνη δίπλα του. Αυτή ήταν η τρίτη φορά που καταγραφόταν κάτι τέτοιο. Τόσο οι ελέφαντες όσο και οι καμηλοπαρδάλεις έχουν μεγάλες περιόδους κύησης, οπότε ο χρόνος που αφιερώνουν για να μεγαλώσουν τους απογόνους τους θέλει μεγάλη σωματική προσπάθεια, όπως συμβαίνει και στους ανθρώπους.
Οι αφρικανικοί ελέφαντες κυοφορούν για 22 μήνες, δηλαδή περισσότερο από κάθε άλλο ζωντανό θηλαστικό, ενώ οι καμηλοπαρδάλεις κυοφορούν για περίπου 15 μήνες. Ο επιστήμονας Paul Rose συμφωνεί ότι οι μεγάλες περίοδοι κύησης μπορεί να συνδέονται με το πόσο καιρό θρηνεί ένας γονέας.
Είναι θλίψη ή κάτι άλλο;
Από την άλλη δεν είναι όλοι οι ερευνητές πεπεισμένοι ότι τα ζώα πενθούν με τον τρόπο που πενθούν οι άνθρωποι. Ο James Anderson, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι “η θλίψη και το πένθος ως απάντηση στην απώλεια απαιτούν γνώσεις σχετικά με το νόημα του θανάτου, τις οποίες υποψιάζομαι ότι τα περισσότερα ζώα δεν έχουν”.
Ο Paul Rose από την πλευρά του υποστηρίζει ότι το κλειδί είναι να εξετάσουμε τις διαφορετικές αντιδράσεις στο θάνατο από το ίδιο είδος για να κατανοήσουμε περισσότερα. “Δεδομένου του αριθμού των ειδών που εμφανίζουν σημάδια δυσφορίας όταν απομακρύνονται από την οικογένειά τους ή την άμεση κοινωνική τους ομάδα, οι έννοιες της θλίψης είναι πιθανώς πιο διαδεδομένες από ό,τι φανταζόμαστε. Η εξεύρεση οριστικών αποδείξεων θα είναι πάντα μια πρόκληση, εν μέρει λόγω του πόσο δύσκολο είναι να μελετηθεί η εσωτερική ζωή των ζώων με έγκυρους και αντικειμενικούς τρόπους”, αναφέρει.
Για τον ίδιο, οι ειδικοί βιολόγοι – η επόμενη γενιά του πρωτοποριακού έργου της Jane Goodall – μπορεί να είναι το κλειδί για την πραγματική κατανόηση της θλίψης σε όλα τα είδη. Οι συγκεκριμένοι επιστήμονες χρησιμοποιούν μεθοδολογίες, οι οποίες μετρούν ουσιαστικά επαναλαμβανόμενες περιπτώσεις ορισμένων τύπων γλώσσας του σώματος ζώων για να εκτιμήσουν τη διάθεση ή τις συναισθηματικές αντιδράσεις τους.
Αναμφίβολα, τα ζώα αισθάνονται πράγματα, γεγονός που αυξάνει τα ερωτήματα σχετικά με τις αντιδράσεις τους στο θάνατο. Μπορούν επίσης να μυρίζουν τον καρκίνο και άλλες ασθένειες, να επικοινωνούν σε μεγάλες αποστάσεις, να βλέπουν πράγματα που δεν μπορούμε να δούμε, να ακούνε πράγματα που δεν μπορούμε να ακούσουμε και να μεταναστεύουν σε μεγάλες αποστάσεις χρησιμοποιώντας μόνο τις αισθήσεις τους.
Όπως και να έχει, αυτό για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι τα ζώα έχουν κοινωνικές σχέσεις και ότι οι δεσμοί αυτοί τα επηρεάζουν. Είναι κάτι που ωραίο θα ήταν να έχουμε κατά νου όταν πρόκειται για πράγματα που κάνουμε, τα οποία προκαλούν το θάνατο ενός ζώου. Μπορεί να υπάρχει ένας σύντροφος ή ένα μέλος της οικογένειας που θα μείνει να το θρηνήσει.
