Οι εργασίες στον θόλο της Αγίας Σοφίας, που αρχίζουν το 2025, αναδεικνύουν το θεμελιώδες ερώτημα στο οποίο έδωσαν λύση οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες της εποχής, Ανθέμιος και Ισίδωρος
Ενα ανεπανάληπτο στα παγκόσμια χρονικά αρχιτεκτονικό θαύμα, που συντελέστηκε πριν από περίπου 15 αιώνες, επαναφέρει στην επικαιρότητα η είδηση των επικείμενων εργασιών συντήρησης στον εμβληματικό τρούλο της Αγίας Σοφίας, οι οποίες κρίνονται απαραίτητες για την αποκατάσταση και την προστασία του ανεκτίμητου αυτού Μνημείου Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Γιατί ο εντυπωσιακός θόλος του επί χίλια και πλέον χρόνια κέντρου της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού, που αποτελεί το επιστέγασμα αλλά και την κορωνίδα του λαμπρότερου βυζαντινού αυτοκρατορικού ναού ανά τους αιώνες, συμβολίζει, επί της ουσίας, την κατάκτηση του αδύνατου!
Θρυλείται πως ένας άγγελος εμφανίστηκε ενώπιον του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και τού φανέρωσε το σχέδιο ενός μεγαλοπρεπούς ναού, του μεγαλύτερου που θα υπήρχε στον τότε κόσμο, σε τετράγωνο σχήμα, που συμβολίζει τη χριστιανική εκκλησία, με έναν στρογγυλό όμως τρούλο, ως σύμβολο της κοσμικής εξουσίας, με τη μεγαλύτερη δυνατή διάμετρο, ιλιγγιώδες ύψος που να αγγίζει τον ουρανό, αλλά και με τα λιγότερα δυνατά στηρίγματα. Ολο αυτό παρέπεμπε, πρακτικά, σε κάτι έως τότε ακατόρθωτο, τη μετατροπή, δηλαδή, ενός τεράστιου τετραγώνου σε έναν κολοσσιαίο κύκλο.
Το μεγαλεπήβολο όραμα του Ιουστινιανού αποτελούσε, αναμφισβήτητα, μια άνευ προηγουμένου πρόκληση και συνιστούσε ένα αρχιτεκτονικό θαύμα που κανείς δεν είχε καταφέρει να πραγματοποιήσει μέχρι τότε, αν και πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν προσπαθήσει, κατά το παρελθόν, να τοποθετήσουν στρογγυλό τρούλο πάνω σε τετράγωνη κατασκευή. Ο αυτοκράτορας, ο οποίος είχε απόλυτη γνώση του τεράστιου βαθμού δυσκολίας του εγχειρήματος, το ανέθεσε στους δύο καλύτερους αρχιτέκτονες – μηχανικούς της εποχής, τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο.
Η λύση της αψίδας
Πώς μπορεί, λοιπόν, να μετατραπεί ένα τετράγωνο σε κύκλο; Αυτό ήταν το θεμελιώδες και αναπάντητο έως τότε ερώτημα στο οποίο οι δύο αρχιτέκτονες κλήθηκαν να δώσουν απάντηση. Μετά από άπειρες μελέτες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το κλειδί για τη λύση αυτού του αρχιτεκτονικού προβλήματος ήταν μια παλιά τεχνική της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η αψίδα. Θα στήριζαν τον κυκλικό, διαμέτρου 31 μέτρων και ύψους 54 μέτρων, τρούλο του τετράγωνου ναού, που είχε βάση πλευράς 30,95 μέτρων, πάνω σε τέσσερις κολοσσιαίες αψίδες οι οποίες, με τη σειρά τους, θα υποστηρίζονταν από τέσσερις υπερμεγέθεις πεσσούς, δηλαδή κτιστούς τετράγωνους στύλους με βάση 400 τ.μ. ο καθένας και 30 μέτρα απόσταση ο ένας από τον άλλο, προκειμένου να απορροφούν το βάρος τους έτσι ώστε να μην καταρρεύσουν.
Επιπλέον, επινοώντας και κατασκευάζοντας τέσσερις κόγχες, τριγωνικά δηλαδή τμήματα που γεμίζουν τα κενά μεταξύ των αψίδων, δημιουργούνται ισάριθμα καμπυλοειδή στηρίγματα τα οποία στρογγυλεύουν τις γωνίες του τετραγώνου, μεταμορφώνοντάς το σε κύκλο, που ήταν και το βασικό ζητούμενο. Ολο αυτό δεν αποτελούσε ένα ακόμη εμπνευσμένο σχέδιο, αλλά έναν εντελώς νέο αρχιτεκτονικό ρυθμό.
Στατικότητα
Καθοριστικό ρόλο, ωστόσο, στη διατήρηση της στατικότητας του αρχιτεκτονικά τέλειου τρούλου της Αγίας Σοφίας διαδραμάτισαν και τα 40 παράθυρα που βρίσκονται στη βάση του. Ο κύριος σκοπός της τοποθέτησής τους δεν ήταν αισθητικός, για να εισβάλλει δηλαδή στον ναό το φως του ήλιου από ψηλά δημιουργώντας στον επισκέπτη την αίσθηση ότι ο τρούλος αιωρείται, -«μπορεί να πει κανείς ότι δεν φωτίζεται από τις ακτίνες του ήλιου, αλλά κλείνει αυτή η ίδια μέσα της την πηγή του φωτός», έγραφε χαρακτηριστικά για την Αγία Σοφία ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος-, αλλά η εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής στατικότητας του μεγαλοπρεπούς θόλου.
Μελετώντας προσεκτικά τον αντίστοιχο κυκλικό τρούλο που είχε κατασκευαστεί στο Πάνθεον της Ρώμης, ο ιδιοφυής Ανθέμιος διαπίστωσε πως αιτία των μεγάλων ρωγμών που είχαν δημιουργηθεί σε αυτό ήταν οι δακτυλοειδείς πιέσεις που ασκούνταν από το υπερβολικό βάρος του. Προκειμένου λοιπόν να μην αντιμετωπίσει η Αγία Σοφία αντίστοιχα προβλήματα, ενσωμάτωσε στη βάση του τρούλου της τα διαμετρικά αυτά παραταγμένα παράθυρα για να απορροφούν τις αντίστοιχες πιέσεις και να εμποδίζουν τη δημιουργία ρωγμών. Και το θαύμα εγένετο! Στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ, μετά από έξι συναπτά χρόνια ακατάπαυστων εργασιών, στις οποίες συμμετείχαν 10.000 τεχνίτες, πραγματοποιήθηκαν, με μεγάλη λαμπρότητα, τα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας, με τον Ιουστινιανό διαπιστώνοντας, έκθαμβος, της υπεροχή της έναντι του αξιοζήλευτου ναού του Σολομώντα να αναφωνεί: «Δόξα τω Θεώ το καταξιωσάντι με τελέσαι τοιούτον έργον. Νενίκηκά σε Σολομών».
Το αρχιτεκτονικό αυτό θαύμα φέρεται να κόστισε 145 τόνους χρυσάφι που αντιστοιχούν σήμερα σε 2 δισ. δολάρια.
Αντισεισμικά υλικά
Και τα υλικά, όμως, που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του κολοσσιαίου τρούλου της Αγίας Σοφίας, τα τούβλα και το κονίαμα, δεν ήταν διόλου τυχαία. Φαίνεται πως οι δύο αρχιτέκτονες συνυπολόγισαν στο σχέδιό τους τη γεωφυσική, πολιτική και θρησκευτική αστάθεια της περιοχής. Σύμφωνα με τις πολυάριθμες σχετικές επιστημονικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί, το βασικό υλικό του είναι ένα είδος πυρίμαχου τούβλου, κατά πολύ ελαφρύτερο από το συμβατικό, που είχε ψηθεί σε σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες για να επιτευχθεί η σωστή αντίδραση ανάμεσα στα υλικά και ήταν ιδιαίτερα ανθεκτικό στον σεισμό αλλά και στη φωτιά.
Και το κονίαμα, όμως, που χρησιμοποιήθηκε και έμοιαζε με το σημερινό τσιμέντο, περιείχε ένα ειδικό υλικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι να απορροφά την ενέργεια των σεισμικών δονήσεων. Η επιλογή δε των κτιστών να βάζουν μεγαλύτερη ποσότητα κονιάματος ανάμεσα στα τούβλα, για να δουλεύουν πιο γρήγορα, οδήγησε στη δημιουργία ενός είδους ενισχυμένου τσιμέντου.
Παρ’ όλα αυτά, ο μεγάλος σεισμός του 553 έπληξε σημαντικά τον πρωτοφανούς μεγέθους και λαμπρότητας ναό, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα στον τρούλο του, τμήμα του οποίου, προερχόμενο από το ανατολικό τόξο του, αποκολλήθηκε, εντέλει, το 557, μετά από έναν ακόμη σεισμό μεγέθους 7,5 Ρίχτερ, που χτύπησε την Κωνσταντινούπολη, προκαλώντας ζημιές και στο εσωτερικό του. Ο βασικός κορμός της Αγίας Σοφίας όμως άντεξε, σε αντίθεση με τα περισσότερα κτίρια της περιοχής που κατέρρευσαν σαν τραπουλόχαρτα.
Δεδομένου ότι οι δύο σπουδαίοι αρχιτέκτονες του ναού δεν βρίσκονταν πλέον εν ζωή, την αποκατάσταση των ζημιών ανέλαβε ο ανιψιός του ενός από αυτούς, ο Ισίδωρος ο Νεότερος, που επίσης φημιζόταν για τις τεχνικές ικανότητές του. Χρειάστηκαν πέντε ολόκληρα χρόνια εντατικών εργασιών μέχρι να ολοκληρωθεί το έργο της αποκατάστασης. Ο νέος αρχιτέκτονας, μάλιστα, σε μια προσπάθεια να θωρακίσει καλύτερα το ιερό οικοδόμημα, ύψωσε τον τρούλο κατά εννέα μέτρα μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους στις αψίδες, ενώ κατασκεύασε και εξωτερικά αντιστηρίγματα.
Σχέδιο αποκατάστασης
Κάθε είδους επέμβαση σε ένα μεγάλης ιστορικής – πολιτιστικής αξίας κτίριο απαιτεί καλά οργανωμένο σχέδιο, προσεκτικά βήματα και χειρουργικές κινήσεις. Πόσο μάλλον όταν αυτό το κτίριο είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Και αυτό το γνωρίζει πολύ καλά η επιστημονική ομάδα που έχει αναλάβει το απαιτητικό έργο της αποκατάστασης του τρούλου της Αγίας Σοφίας, το οποίο κρίθηκε αναγκαίο μετά τα περιστατικά πτώσης θραυσμάτων του αλλά και φθορών από τον χρόνο. Ηταν αυτά τα προειδοποιητικά σημάδια, μαζί με τις φθορές που σημειώθηκαν από το 2020 οπότε ο βυζαντινός ναός μετατράπηκε από μουσείο σε τέμενος, με μια προκλητική απόφαση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν η οποία συνάντησε τις σφοδρές αντιδράσεις του πολιτισμένου κόσμου, που οδήγησαν στην απόφαση μιας εκτεταμένης επιχείρησης προστασίας και αποκατάστασης η οποία ξεκίνησε πέρυσι.
Σύμφωνα με τον οδικό χάρτη των σωστικών επεμβάσεων στον τρούλο του οικοδομήματος, οι οποίες προγραμματίζονται να ξεκινήσουν την άνοιξη του 2025, θα ακολουθηθεί η μοναδική επιτρεπόμενη λύση για θόλους βυζαντινών ναών που διαθέτουν ψηφιδωτό εσωτερικό διάκοσμο, που είναι η αποξήλωση των εύκαμπτων φύλλων του μολύβδινου επικαλύμματός τους. Με αυτόν τον τρόπο θα δοθεί η δυνατότητα να ελεγχθεί εξονυχιστικά η δομική κατάσταση της εξωτερικής πλευράς του τρούλου και να αποκατασταθούν οι φθορές που έχουν δημιουργηθεί, αυστηρά με υλικά και τεχνικές που συνάδουν με την αρχική κατασκευή του.
Δεδομένου, όμως, ότι μέχρι την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης ο τρούλος της Αγίας Σοφίας θα παραμένει εκτεθειμένος στις καιρικές συνθήκες, αναμένεται να τοποθετηθεί ένα μεγάλης κλίμακας στέγαστρο το οποίο θα εξασφαλίζει την απαιτούμενη προστασία του. Απ’ όλα τα παραπάνω στοιχεία συμπεραίνουμε πως πρόκειται για ένα εξαιρετικά σύνθετο έργο το οποίο πρέπει να διεξαχθεί από ομάδες εξειδικευμένων επιστημόνων και συνεργείων που διαθέτουν εμπειρία στη διαχείριση αντίστοιχων περιπτώσεων. Και, βεβαίως, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο χρόνος που θα περνά θα κυλά εναντίον τους, καθώς όσο περισσότερο διαρκέσουν οι εργασίες, τόσο θα αυξάνεται ο κίνδυνος που ελλοχεύει από τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να δημιουργήσουν στο μνημείο οι καιρικές συνθήκες.
Την όλη διαδικασία, μάλιστα, θα παρακολουθεί στενά και η UNESCO η οποία τα τελευταία χρόνια έχει πραγματοποιήσει τρεις εκτεταμένες αυτοψίες στην Αγία Σοφία, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν κατά το διάστημα που λειτουργεί ως μουσουλμανικό τέμενος έχουν προκληθεί φθορές, οι οποίες επιβάλλουν άμεση παρέμβαση.
Μέχρι στιγμής, πάντως, δεν έχει γίνει γνωστό εάν κατά τη διάρκεια των εργασιών στον τρούλο της Αγίας Σοφίας θα διακοπεί η λειτουργία της ως τζαμιού. Μια τέτοια εξέλιξη, βέβαια, θα έβρισκε αντίθετους αρκετούς καχύποπτους Τούρκους, οι οποίοι αντέδρασαν στην αρχική ανακοίνωση του σχεδίου συντήρησης και προστασίας του μνημείου, καθώς θεώρησαν πως πρόκειται για ένα τέχνασμα με στόχο να διακοπεί, έστω και προσωρινά, η νέα χρήση του παγκόσμιου μνημείου.
