ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟ
Τζαμιά, τουρμπέδες, μαυσωλεία, μεντρεσέδες. Οχυρώσεις, βυζαντινοί πύργοι, οθωμανικά χαμάμ και μαγειρεία. Λαμπρές μητροπόλεις και στρατώνες.
Η Καστροπολιτεία των Ιωαννίνων είναι ένα αυτόνομο μαγευτικό σύμπαν για να σεργιανίσει κανείς στην ιστορία, στην ομορφιά και στην αρχιτεκτονική μιας πόλης, που ακροβατεί ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή και γράφει τη δική της μοναδική ιστορία. Ένα τμήμα της Καστροπολιτείας κατοικείται αδιάλειπτα εδώ και αιώνες. Ζωντανό, με έντονο παλμό, φιλοξενεί ακόμη και σήμερα εκατοντάδες οικογένειες και δεκάδες ακμάζουσες επιχειρήσεις. Εκτός από το κατοικημένο τμήμα της, δύο σημεία, πραγματικά αρχαιολογικά πάρκα περιμένουν τον επισκέπτη να τα ανακαλύψει.
Μέσα στον εξωτερικό οχυρωματικό περίβολο της καστροπολιτείας, τα δύο φυσικά υψώματα διαμορφώθηκαν ήδη από την Βυζαντινή εποχή ως Ακροπόλεις. Η νοτιοανατολική Ακρόπολη είναι γνωστή ως Ιτς Καλέ και η βορειοανατολική ως Ακρόπολη του Ασλάν Πασά.
Ακρόπολη του Ιτς Καλέ
Ένα ανηφορικό πλακόστρωτο μονοπάτι οδηγεί στην Ακρόπολη του Ιτς Καλέ. Περνώντας την επιβλητική πέτρινη είσοδο, είναι σαν να ξεκινάει ένα πραγματικό ταξίδι στο χρόνο. Οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι εδώ, κατά την Βυζαντινή περίοδο, ήταν χρισμένα τα σπίτια των αρχόντων της πόλης, με το Μητροπολιτικό Ναό των Ταξιαρχών και τον Ναό του Παντοκράτορα. Την περίοδο του Αλή Πασά, εποχή μεγάλης οικονομικής δύναμης και δόξας της πόλης, εδώ βρίσκονταν το Σεράι του Αλή Πασά και πολλά στρατιωτικά κτήρια για τους αξιωματούχους του.
Βυζαντινό Μουσείο
Στα ερείπια του Σεραγιού χτίστηκε το 1958 από τον ελληνικό στρατό, ένα διώροφο «βασιλικό περίπτερο» που σήμερα στεγάζει το περίφημο Βυζαντινό Μουσείο της πόλης. Μια μαγευτική περιήγηση στις ομορφιές, τη δύναμη και τη μοναδικότητα της Βυζαντινής Ηπείρου, ξεδιπλώνονται μέσα στις αίθουσές του. Εκκλησιαστικά και κοσμικά αντικείμενα μας ταξιδεύουν από τον 4ο έως τον 19ο αιώνα σε όλη την Ήπειρο. Σπάνια κεραμικά μας ξεναγούν στην καθημερινότητα ενός Γιαννιώτικου σπιτιού, στο μαγειρείο του, στην τραπεζαρία, στο αρχοντικό σαλόνι του. Εκατοντάδες νομίσματα μιλάνε για την οικονομική ιστορία μιας περιοχής που συγκέντρωνε μυθικά πλούτη. Μας λένε για τα ταξίδια των εμπόρων της περιοχής, για τις περιπέτειές τους από την Οδησσό έως τη Βιέννη, για τις πραμάτιες τους και την αξιοσύνη τους. Τα εκκλησιαστικά κειμήλια, αγιογραφίες, βημόθυρα, κεντητοί επιτάφιοι, άμφια, χαρτογραφούν την παρουσία και τη δύναμη της εκκλησίας σε όλο το Βυζάντιο. Εκπληκτικά βυζαντινά γλυπτά, μαρμάρινοι κίονες, κορινθιακά κιονόκρανα, γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη, κυρίως από ναούς στην περιοχή της Θεσπρωτίας, μαρτυρούν το επίπεδο της τεχνικής και της τέχνης στην περιοχή.
Το γειτονικό «Θησαυροφυλάκιο», παράρτημα ουσιαστικά του Βυζαντινού Μουσείου Ιωαννίνων, στεγάζει τις συλλογές αντικειμένων αργυροχοΐας, που προέρχονται κυρίως από τις συλλογές του αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνα Βλάχου και του Κωνσταντίνου Ιωαννίδη. Η τέχνη της αργυροχοΐας, κυρίως κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο, με τις τεχνικές της και τα μοναδικά δημιουργήματά της ξετυλίγονται στους χώρους του Θησαυροφυλακίου.
Φετιχέ Τζαμί
Στο ψηλότερο σημείο της Ακρόπολης του Ιτς Καλέ, το επιβλητικό κτίσμα του Φετιχέ Τζαμί κλέβει τα βλέμματα. Η αρχαιολογική σκαπάνη λέει ότι εδώ ήταν χτισμένος Βυζαντινός Ναός των Ταξιαρχών, από τον οποίο έχουν απομείνει δύο μαρμάρινα κολωνάκια του τέμπλου του και τα οποία ενσωματώθηκαν στο πρώτο τζαμί που χτίστηκε τον 15ο αιώνα, μόλις δηλαδή η πόλη υποδουλώθηκε στους Οθωμανούς. Το κτίσμα ήταν εντυπωσιακό και οι περιηγητές της εποχής περιγράφουν αναλυτικά τη μεγαλοπρέπειά του. Το τζαμί ανοικοδομείται στο τέλος του 18ου αιώνα και ο Αλή Πασάς το μετατρέπει σε τέμενος του σεραγιού του.
Σήμερα στο Τζαμί φιλοξενείται έκθεση για την πόλη των Ιωαννίνων κατά την περίοδο της ύστερης Τουρκοκρατίας καθώς και για τη ζωή και το έργο του Αλή Πασά. Το χωρικό βίωμα του επισκέπτη στο Φετιχέ Τζαμί είναι σπάνιο. Το Τζαμί είναι μονόχωρο με υψηλό θόλο και ξύλινο εξώστη. Περίτεχνες τοιχογραφίες με φυτά, γεωμετρικά σχήματα και αραβικές επιγραφές δημιουργούν ένα σύμπαν ξεχωριστό, ενώ οι μεταγενέστερες παρεμβάσεις μαρτυρούν το πνεύμα του νεοκλασικισμού που επικρατούσε στα Ιωάννινα την περίοδο της ύστερης Τουρκοκρατίας.
Λίγο έξω από το Τζαμί, το ταφικό μνημείο του Αλή Πασά, με το θολωτό σιδερένιο κιγκλίδωμα, φιλοξενεί τους τάφους του Αλή Πασά και μίας εκ των συζύγων του, υπενθυμίζοντας το ρόλο αυτού του σπουδαίου πολιτικού άντρα, που σφράγισε με την παρουσία του τις εξελίξεις στην περιοχή της Ηπείρου, αλλά και σε όλη την ιστορία της εξέγερσης των Ελλήνων.
Ακρόπολη με το Ασλάν Τζαμί
Η βορειοανατολική ακρόπολη του Κάστρου είναι γνωστή ως Ακρόπολη του Ασλάν Πασά.
Στη νότια πλευρά της σώζεται η βυζαντινή πύλη και ένα κυκλικός πύργος που την προστάτευε στο παρελθόν. Η Ακρόπολη αυτή ονομαζόταν Επάνω Γουλάς και εδώ ήταν η έδρα του Δεσπότη των Ιωαννίνων, του βυζαντινού δηλαδή ηγεμόνα της πόλης. Εκτός από τα ανάκτορα του ηγεμόνα, εδώ βρισκόταν και ο Ναός του Αγίου Ιωάννη. Στο χρονικό διάστημα που η πόλη ήταν υπό την οθωμανική κυριαρχία, έγινε το 1611 μία σημαντική εξέγερση με επικεφαλής τον Διονύσιο το Φιλόσοφο. Η εξέγερση πνίγηκε στο αίμα, ο Ναός του Αγίου Ιωάννη γκρεμίστηκε και στη θέση του χτίστηκε το Τζαμί του Ασλάν Πασά και ο γειτονικός του μεντρεσές, όπως ονομαζόταν το ιεροδιδασκαλείο. Ακόμη και σήμερα, αυτά τα κτίσματα στέκουν μεγαλόπρεπα και ψιθυρίζουν ιστορίες του παρελθόντος.
Το Τζαμί του Ασλάν Πασά σήμερα φιλοξενεί το Εθνογραφικό Μουσείο Ιωαννίνων. Στους πανέμορφους χώρους του φιλοξενούνται τρεις σπάνιες συλλογές, η ελληνική, η εβραϊκή και η τουρκική, αντιπροσωπευτικές των κατοίκων που σημάδεψαν την ιστορία της πόλης. Επιφανείς οικογένειες δώρισαν αντικείμενα και συλλογές κυρίως των τριών τελευταίων αιώνων, που ξεδιπλώνουν, την πολυπολιτισμικότητα, την ακμή, τη μοναδικότητα μιας πόλης ζωντανής, εύπορης και ακμαίας. Στο βάθος της αίθουσας, βρίσκεται η στολή του οπλαρχηγού Πουτέτση, ο οποίος σκοτώθηκε πολεμώντας για την απελευθέρωση της πόλης. Το όνομα του μάλιστα έχει δοθεί και σε κεντρικό δρόμο της πόλης.
Ο μιναρές του τζαμιού του Ασλάν Πασά έγινε διάσημος όταν ένας κυκλώνας, πριν από τέσσερα χρόνια, το 2018, τον έριξε στο έδαφος και του προκάλεσε σημαντικές ζημιές. Ταχύτατα, αποκαταστάθηκε και στέκει πλέον στο ύψος του να αγναντεύει τη Λίμνη των Ιωαννίνων και το νησάκι της.
Δίπλα στο Τζαμί, ο μεντρεσές και τα μαγειρεία, χτισμένα και αυτά στις αρχές του 17ου αιώνα, εκτός από τη σπάνια ομορφιά τους αποτελούν μνημεία αρχιτεκτονικής και μας χαρίζουν πολύτιμες πληροφορίες για τις οικοδομικές τεχνικές και τους μοναδικούς μαστόρους που γέννησε η περιοχή. Σήμερα στην κεντρική αίθουσα διδασκαλίας του μεντρεσέ στεγάζεται μία συλλογή όπλων, κεραμικών και νομισμάτων, την οποία δώρισε ο Φ. Ραπακούσης στο Δήμο Ιωαννιτών.
Παλιά Πόλη των Ιωαννίνων
Μετά τις ιστορικές περιπλανήσεις μας χαθήκαμε ανάμεσα στα στενά με το διώροφα παλιά σπίτια της Καστροπολιτείας των Ιωαννίνων. Χαζεύουμε τα σπίτια, βλέπουμε τους ανθρώπους και ρωτάμε για την καθημερινότητά τους. Μία ήσυχη γειτονιά, με τα τείχη του κάστρου να αποδεικνύονται ικανά να κρατήσουν μακριά την κίνηση και την πολύβουη πλευρά της σύγχρονης πόλης. Κάνουμε μία στάση στο Anka Arts, στην οδό Ανδρονίκου Παλαιολόγου 8, εκεί που η Σταυρούλα και η Κατερίνα, μαμά και κόρη, φτιάχνουν πανέμορφα διακοσμητικά, σκουλαρίκια, δαχτυλίδια, κολιέ και μικρά έργα τέχνης. «Η αγάπη μας για τη χειροτεχνία, μας έφερε εδώ, στο κέντρο της Καστροπολιτείας.
Μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήμουν στην Αθήνα και εργαζόμουν ως μεσίτρια, μέχρι που αποφάσισα να έρθω στα Γιάννενα και να βρω μία νέα ενασχόληση.» θα μας πει η Σταυρούλα, η μητέρα της παρέας, καθώς μας δείχνει μερικά από τα αντικείμενα που ετοιμάζουν. Η κόρη, η Κατερίνα, σπουδάζει στην σχολή, Πλαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης στο πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, και έχει βρει εδώ έναν χώρο για πρόσθετες δημιουργικές αναζητήσεις. Συνεχίζουμε τη βόλτα ανάμεσα σε σπίτια πλήρως εγκαταλελειμμένα και σε άλλα, προσφάτως και εξαιρετικώς αναπαλαιωμένα. Σ’ αυτή τη γειτονιά παραμονεύει άλλος ένας μάρτυρας της ιστορίας της πόλης.
Η Εβραϊκή Συναγωγή των Ιωαννίνων, μια από τις μεγαλύτερες συναγωγές στη χώρα, έχει τη δυνατότητα να φιλοξενήσει σχεδόν 400 πιστούς. Η περίκλειστη αυλή της διαθέτει πηγάδι και κρήνη, ενώ πίσω από την καμαρόσκεπη πύλη της βρίσκονται οι επιγραφές πάνω στις οποίες είναι χαραγμένα 1.750 ονόματα. Ονόματα ανθρώπων, μελών της ακμάζουσας εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, οι οποίοι μεταφέρθηκαν την Άνοιξη του 1944 σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, βρίσκοντας εκεί τραγικό θάνατο, σε ένα τα πλέον ειδεχθή εγκλήματα της ανθρωπότητας. Σήμερα η κοινότητα είναι μικρή και η συναγωγή λειτουργεί συνήθως μία φορά κάθε χρόνο.
Η βόλτα ολοκληρώνεται μέσα στα στενά με τα μικρά μπουτίκ ξενοδοχεία, τα ντελικατέσεν που ξεφυτρώνουν και μια αίσθηση ότι αυτός ο τόπος είναι ανεξάντλητος και μοναδικά γοητευτικός.
