ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μεσαιωνικά κάστρα κρυμμένα πίσω από επιβλητικά κυπαρίσσια, μυρωδιές από μαστίχα ανάκατες με πορτοκάλια και λεμόνια, πέτρινοι ανεμόμυλοι που δεσπόζουν αυθάδικα πάνω σε γραφικά λιμανάκια. Και σίγουρα ένα τοπίο ανέπαφο στο πέρασμα του χρόνου.
Είναι μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά της Χίου, που σπάνια συναντάς αλλού. Κάθε φορά που την επισκέπτεσαι, άλλωστε, είναι σαν να συμπληρώνεις κομμάτια ενός ατελείωτου, πολύχρωμου παζλ. Έχοντας καταγράψει λ.χ. στις βαθιές μνήμες την ομορφιά του Κάμπου, τα γραφικά χωριά Πυργί και Μεστά και τις ερειπωμένες εκκλησιές του 18ου αιώνα –που μοιάζουν να βγαίνουν από σκηνές μιας ελληνικής Τοσκάνης– δεν είχα ιδέα για τις μεσαιωνικές ομορφιές του βόρειου και απομονωμένου μέρους του νησιού.
Όμως μια πρόσκληση-πρόκληση της Περιφέρειας του Βορείου Αιγαίου στάθηκε αρκετή για να ανακαλύψω ένα από τα πιο ιστορικά και πανέμορφα ακρώρεια της χώρας μας: το σκηνικό της βόρειας Χίου με τα σκαρφαλωμένα πάνω σε αυθάδικους βράχους μεσαιωνικά χωριά, με τους παραδοσιακούς οικισμούς και τα τρομερά κάστρα. Εκτός των άλλων είχαμε την ευκαιρία να διασχίσουμε όλο το νησί, να χαρούμε ιδιαίτερες παραλίες όπως τα Μαύρα Βόλια, να γευτούμε φρέσκα θαλασσινά σε ουζερί πάνω στο κύμα –μα και άγρια κυνήγια σε ταβέρνες με πέτρα και ξύλο– και να ξαναθυμηθούμε τη γενοβέζικη σφραγίδα που έμεινε για πάντα σε ένα μέρος περήφανα ελληνικό.
Η μοναδικότητα της Χίου
«Η Χίος είναι αυτή που εκφράζει τη συνέχεια με το βυζαντινό και χριστιανικό παρελθόν της Ανατολής, το μέρος με γραπτές πηγές και μνημεία που διατρανώνουν τη συνέχεια από τα βυζαντινά χρόνια», μας ενημερώνει σχετικά ο οδηγός μας, ο ιστορικός και ερευνητής Μιχάλης Βαρλάς. Εξηγώντας σε κάθε διαδρομή πώς κάθε πέτρα απηχεί μαρτυρίες από το βυζαντινό παρελθόν, τις οδυνηρές μάχες και τις κοσμοπολιτικές στιγμές ενός νησιού που ήδη από το 1700, όταν κατέφθαναν εδώ τα καραβάνια, είχε να παρουσιάσει μια αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων της Ανατολής με εκείνους της Δύσης.
Η Χίος είναι μοναδική. Και αυτό το συνειδητοποιείς ακόμα περισσότερο σήμερα, καθώς εναντιώνεται με κάθε τρόπο στην ισοπεδωτική, μερικές φορές, λαίλαπα του τουρισμού, αποκαλύπτοντάς σου γυμνή την ιστορία της με το καλημέρα: μόνο εδώ συναντάς τόσα αρχοντικά –τα οποία να έχουν αντέξει στον χρόνο, ενσωματωμένα στις πτυχές της σύγχρονης ιστορίας– δίπλα στα ευεργετικά μαστιχόδεντρα, στα ατελείωτα φυσιολατρικά μονοπάτια και στις λοιπές παρθένες ομορφιές. «Ακόμα και το όνομά της ακούγεται αρωματικό», έλεγε ένας από τους διασημότερους περιηγητές του 18ου αιώνα, ο Γάλλος Πιέρ Ογκυστέν ντε Γκυ, ενθουσιασμένος με τα χωριά, τα σπήλαια και τον χιώτικο πολιτισμό.
Η αλήθεια είναι ότι από τις απομονωμένες περιοχές στον βορρά, με τα ερημικά μεσαιωνικά κάστρα και τις πανέμορφες παραλίες, και από το μέσο –με τα κρεμασμένα στην κεντρική οροσειρά χωριά, που είναι γεμάτα από τριαντάφυλλα κι έχουν θέα όλο το Αιγαίο και τα παράλια της Μικράς Ασίας– έως τα νότια του νησιού, με τα μαστιχοχώρια και τους γενοβεζικους οικισμούς, έχεις διανύσει ένα τεράστιο κομμάτι της ελληνικής ιστορίας (και όχι μόνο).
Σου δημιουργείται λοιπόν η αίσθηση ότι έχεις εξερευνήσει διαφορετικούς τόπους, μέσω εικόνων που παρέμειναν ανέπαφες ώστε να σου θυμίζουν ότι οι μύθοι και οι θρύλοι, οι άγραφες δοξασίες, ακόμα και τα πιο οδυνηρά κομμάτια της νεότερης ιστορίας μας (όπως η Σφαγή του 1822), συνορεύουν πάντα με την ομορφιά –όπως το ήθελε ο Όμηρος. Δεν είναι λοιπόν να απορείς που (λέγεται ότι) ο ποιητής της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας» γεννήθηκε εδώ.
Η άγνωστη, μαγική Βολισσός
Εδώ βρισκόμαστε στο ίσως πιο όμορφο, άγνωστο και παρεξηγημένο κομμάτι της Χίου, το οποίο θυμίζει έντονα Μυστρά, καθώς και τα πιο ξακουστά χωριά της Μάνης –αλλά με το χρώμα του Αιγαίου να περιβάλλει τρυφερά τους πέτρινους όγκους. «Αυτά τα μέρη είναι συνδεδεμένα με μια προγενουατική μυθολογία, που σε ανάγει στον Βελισάριο, δηλαδή στον 6ο αιώνα», εξηγεί σχετικά ο Μιχάλης Βαρλάς. Αποκαλύπτοντάς μας τη μαγική σύνδεση της προφορικής ιστορίας και παράδοσης με τα κομμάτια του παρελθόντος.
Και η αλήθεια είναι ότι ο ομώνυμος όρμος της Βολισσού υπήρξε θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων κατά των κουρσάρων που προσπαθούσαν να πάρουν το κάστρο. Μάλιστα, είναι θρυλικές οι βίγλες που δεσπόζουν ακόμα. Σε αυτά τα κρυφά μέρη του Κάστρου, επίσης, εξέτρεφαν μεταξοσκώληκες στα τέλη του 19ου αιώνα. Δεν είναι λοιπόν να απορείς που το μέρος αποπνέει κάτι απότομο και επιβλητικό (όπως προστάζει η πέτρα), αλλά ταυτόχρονα και λεπτεπίλεπτο –σαν μια σειρά από ελεύθερες πεταλούδες.
Η μυρωδιά του πεύκου και της θάλασσας είναι κυρίαρχη από ψηλά, όπως λ.χ. από το boutique hotel «Volissos Holiday Homes», όπου στεκόμαστε έχοντας θέα τα υπέροχα Ψαρά. Σε ένα πραγματικό καταφύγιο ηρεμίας, όπου μας υποδέχεται η ιδιοκτήτρια, η δραστήρια και δυναμική Αντιγόνη Μαιστράλη –πρόεδρος, επίσης, της Ένωσης Ξενοδόχων Χίου. Η οποία μας εξηγεί πώς, από ένα μέρος απομονωμένο και απρόσιτο ακόμα και για τους Χιώτες, η Βολισσός έγινε δημοφιλές θέρετρο για Γάλλους και Γερμανούς επισκέπτες, που επιστρέφουν εδώ κάθε καλοκαίρι.
Επιπλέον, είναι εδώ όπου συνηθίζει να διοργανώνει τα λογοτεχνικά του εργαστήρια ο γνωστός συγγραφέας Γιάννης Μακριδάκης, ο οποίος κατάγεται από το νησί και γράφει για αυτό. Έτσι μαθαίνουμε, πίνοντας τοπικό χύμα κρασί στη διάσημη ταβέρνα του χωριού «Φάμπρικα». Επίσης, όπως μας πληροφορεί ο Μιχάλης Βαρλάς, από εδώ προέρχονταν και προσωπικότητες όπως ο Νίκος Ζορμπάς ή ο αγωνιστής του 1821 Αντώνιος Μπουρνιάς.
Κάθε καλοκαίρι, εντωμεταξύ, λαμβάνουν χώρα αποκαλυπτικά πράγματα στους ερημωμένους οικισμούς της περιοχής της Αμανής (μέρος της οποίας θεωρείται και η Βολισσός). Όπως ας πούμε το πανηγύρι της Σούμας, όπου όλοι βγαίνουν μέσα από τα κρυφά σοκάκια, γίνονται μια παρέα, χορεύουν και τα λένε μέχρι το πρωί. Ανάμεσα στα πιο γνωστά χωριά είναι και η Ποταμιά, όπου γυρίστηκε η ταινία «Η Εαρινή Σύναξις των Αγροφυλάκων» του (επίσης Χιώτη) Δήμου Αβδελιώδη.
Μοναστήρι Άγιου Μηνά
Ένα επιβλητικό σημείο, που αποπνέει ομορφιά και πόνο. Οι μνήμες είναι έντονες, αφού ήταν εδώ εκείνη την καταραμένη μέρα του 1822 όπου σφαγιάστηκαν οι Χριστιανοί που προσπάθησαν να εισέλθουν στο εσωτερικό της Μονής. Παράλληλα, όσοι είχαν ήδη οχυρωθεί εντός του Καθολικού, κάηκαν κυριολεκτικά ζωντανοί.
Στο δάπεδο υπάρχουν ακόμα οι σχηματισμοί αίματος και κρανίων, ενώ τα κόκαλα των αθώων παραμένουν φυλαγμένα σε ειδική προθήκη, δίπλα στο ιερό του ναού, ώστε να τιμώνται ες αεί από τους προσκυνητές και τους επισκέπτες. Υπάρχει δε και σχετικό μουσείο, με αντίγραφο του περίφημου πίνακα της «Σφαγής της Χίου» του Ντελακρουά και με όλες τις σχετικές πληροφορίες για τα γεγονότα του 1822.
Η ατμόσφαιρα, λοιπόν, είναι βαριά. Mε έναν τρόπο ειρωνικό και εντελώς αντιστικτικό σε σχέση με την ομορφιά του τοπίου, αφού από παντού μπορείς να δεις τη θάλασσα μυρίζοντας το αλάτι και τις τριγύρω τριανταφυλλιές. Η Via Dolorosa διαπερνά κάθε σκηνικό εδώ στη Χίο και συνδέεται με την ομορφιά, με έναν άγριο τρόπο: τα κόκαλα από τη βάρβαρη σφαγή, οι μύθοι πίσω από τις πέτρες, ακόμα και τα οδυνηρά πρόσωπα των Αγίων που βλέπουμε στις εικόνες του ιερού –εντελώς Ναζαρηνών, πριν δηλαδή τους αγίους της βυζαντινής αγιογραφίας– όλα σε συνδέουν άμεσα με τη βαρύτητα της γης.
Το βλέμμα πέφτει αυτόματα στο ποίημα του Βίκτορος Ουγκό «Το Ελληνόπουλο», το οποίο δεσπόζει σε έναν από τους τοίχους του μουσείου, στην περίφημη απόδοση του Κωστή Παλαμά: «Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. Η Χίο τ’ ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα, με τα κρασιά, με τα δέντρα, τ’ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια καθρέφτιζε μες στα νερά».
Πυργί
Δεν υπάρχει περίπτωση να έρθεις στη Χίο και να μην περάσεις από αυτό το πανέμορφο χωριό, που το χαρακτηρίζουν τα σπίτια με τα περίφημα εγχάρακτα σχέδια –ή στολίδια, από το παλιότερο στούκο των Γενουατών. Οι ντόπιοι τα αποκαλούν «ξυστά».
Τα ξυστά αρχίζουν πάντα από τα μισά της πόρτας ή πάνω της και είναι, ως επί το πλείστον, τετράγωνα, ρόμβοι και τρίγωνα, που πολλές φορές συνοδεύονται από ανθέμια. Τα πρώτα σχέδια έμοιαζαν με ακρίβεια σε εκείνα που απεικονίζονταν πάνω στο ιερό χαλί το οποίο επεδείκνυε ο Παπάς –συνήθεια που διατηρείται μέχρι σήμερα στην κεντρική πλατεία του Αγίου Πέτρου, όπως μας πληροφορεί ένας καλός γνώστης του νησιού και της ιστορίας του, ο Θωμάς Καραμουσλής. Σε πολλά σπίτια συναντάει κανείς και οικόσημα, ως ενδείξεις των φημισμένων οικογενειών που έζησαν εδώ.
Είναι απόλαυση να κάθεσαι ώρες στη μεγάλη τετραγωνική πλατεία, το λεγόμενο «Λιβάδι», να πίνεις χιώτικο τσίπουρο (με το χαρακτηριστικό όνομα Ψυχή) και να λες πως η ζωή είναι ωραία στο κέντρο αυτού του νησιώτικου κόσμου. Αν είσαι τυχερός/τυχερή μπορείς να δεις, όπως εμείς, τους τοπικούς χορευτές ντυμένους με τις παραδοσιακές φορεσιές να εκτελούν τα βήματα του περίφημου Πυργούσικου: ενός παράξενου, γρήγορου και ορμητικού χορού, γεμάτου πάθος. Ακριβώς όπως και οι Χιώτες.
Μεστά
Τα μεσαιωνικά σοκάκια σε παραπέμπουν άμεσα στη Σεβίλλη ή σε ένα παράξενο ταξίδι στον χρόνο, στο οποίο βλέπεις να αναβιώνουν ιππότες, ωραίες δέσποινες με μακριά μαλλιά και ξανθοί κατακτητές. Ευτυχώς η γενουατική αρχιτεκτονική παραμένει ατόφια στα Μεστά και πραγματικά κόβει την ανάσα.
Το ίδιο συμβαίνει βέβαια και με την εκκλησία του Μικρού Ταξιάρχη, που συμπληρώνει ιδανικά τον ναό του μεγάλου Ταξιάρχη με το υπέροχο, ξυλόγλυπτο τέμπλο: ένα αριστοτεχνικό δείγμα χιώτικης ξυλογλυπτικής, που έχει μείνει άθικτο από το 1833. Φτιαγμένο από κορμούς καρυδιάς, με παραστάσεις από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη φιλοτεχνημένες τρισδιάστατα (όπως στα μεσαιωνικά τέμπλα), συνιστά κάτι σπάνιο για τα ελληνικά δεδομένα.
Φεύγοντας από τα όμορφα Μεστά κάναμε μια στάση λίγο πιο κάτω, στο γραφικό λιμανάκι του χωριού. Εκεί φάγαμε στον «Σέργη», μια οικογενειακή ταβέρνα που λειτουργεί ανελλιπώς από το 1923. Φρεσκότατα θαλασσινά και ψάρια, αλλά και μια αχινοσαλάτα που έχει παραμείνει στις μνήμες μας.
Ο πανέμορφος Κάμπος
Όσες φορές κι αν επισκεφθείς τον Κάμπο, δεν φτάνουν. Τα πετρόχτιστα αρχοντικά του 19ου αιώνα σε μεταφέρουν σε ένα ταξίδι στο παρελθόν και σε γαληνεύουν με την ομορφιά τους, έτσι όπως δεσπόζουν ανάμεσα σε ατελείωτα κτήματα γεμάτα από πορτοκάλια, μανταρίνια, λεμόνια και νεράντζια. Ο Κάμπος παραμένει το σήμα-κατατεθέν της Χίου, διαθέτοντας ένα πελώριο περιβόλι, το οποίο καλύπτει περί τα 2.000 στρέμματα, τρέφοντας γενιές και γενιές κατοίκων.
Ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του νησιού επικεντρώνεται στα συγκεκριμένα περιβόλια, τα οποία απολάμβανε ο Τσάρος, αλλά και όσοι αυτοκράτορες μετέτρεψαν τη Χίο στο κατεξοχήν κοσμοπολιτικό μέρος της Ελλάδας, στολίζοντας πλουσιοπάροχα τα τραπέζια τους με κάθε λογής αγαθά. Οι τσάροι ευτυχώς έφυγαν, μα τα πορτοκάλια του Κάμπου –είδος πολυτελείας για το εξωτερικό– έγιναν πηγή πλούτου για τους ντόπιους, που τα μετέτρεψαν σε κόσμημα, τυλίγοντάς τα σε περίτεχνα χαρτιά πριν τα εξάγουν. Επιπλέον, οι περιηγητές που περνούσαν από εδώ δεν σταμάτησαν να γράφουν ατελείωτα ποιήματα για τις ομορφιές του: για τις λιαστές ντομάτες που κρέμονταν στον ήλιο, για τις βυσσινιές που έδιναν πεντανόστιμα γλυκά κουταλιού, για τα τριαντάφυλλα τα οποία ακόμα αξιοποιούνται στις μέρες μας, με κάθε τρόπο.
Οι Χιώτες αγαπούν τον τόπο τους γιατί ξέρουν να αξιοποιούν και όχι να ισοπεδώνουν τα αγαθά που τους δίνει· και ο Κάμπος παραμένει η ζωντανή απόδειξη γι’ αυτό. Ένα πέρασμα για απογευματινό καφέ από το περιβόλι «Citrus», με το πανέμορφο αρχοντικό και την πύλη-κόσμημα, αρκεί: εδώ μπορεί κανείς να αγοράσει προϊόντα, αλλά και να περιδιαβεί το μουσείο με την ιστορία του Κάμπου. Ωστόσο δεν θα ξεχάσουμε ποτέ το αρχοντικό Αντουάνικο, ιδιοκτησίας Γ. Προκοπίου, όπου μας ξενάγησε ο υπεύθυνος για τη βραβευμένη με το «Europa Nostra» αναστήλωσή του αρχιτέκτονας Μανώλης Βουρνούς. Χτισμένο στα τέλη του 19ου αιώνα, φαίνεται να ακολουθεί την αισθητική των ιταλικών αρχοντικών με τις περίτεχνες σκάλες, τα ψηφιδωτά και το μαγγανοπήγαδο (που λειτουργεί ακόμα).
Από τις πιο ωραία αναστηλωμένες κατοικίες, με σημασία στη λεπτομέρεια και με έμφαση στην πολυτέλεια, είναι και το περίφημο Αργέντικο, που λειτουργεί πλέον ως ξενοδοχείο. Χτίστηκε με την επίβλεψη του Φίλιππου Αργέντη τον 19ου αιώνα, με υλικά πρώτης τάξης και επιβλητικές μαρμάρινες κολώνες, οι οποίες υψώνονται σε κάθε γωνιά της στέρνας φέροντας πάνω αποτρεπτικά λιοντάρια κι άλλα παρόμοια γλυπτά. Άλλωστε κάθε αρχοντικό του Κάμπου έχει τη δική του ιστορία, που, όντας συνώνυμη με τη μακραίωνη ιστορία της Χίου, τραβάει το βλέμμα σου, καταγράφοντας άσβηστα κεφάλαια στην καρδιά.
