Ένα ιδιαίτερο ταξίδι στις πετρώδεις ερήμους του Καρακαλπαστάν με το «νεκροταφείο πλοίων» και τους ερειπωμένους φάρους
Ένα τριήμερο οδοιπορικό στις πετρώδεις ερήμους του Καρακαλπακστάν με το «νεκροταφείο πλοίων» και τους ερειπωμένους φάρους στην αποξηραμένη λίμνη Αράλη, τα θαμμένα κάστρα της ερήμου και το Μουσείο Τέχνης Savitsky, να πρωτοστατούν στην αχανή έρημο του Καρακαλπακστάν.
Νωρίς το πρωί πετάμε από Τασκένδη για Nukus, την πρωτεύουσα της αυτόνομης περιφέρειας του Καρακαλπακστάν, στο βορειοδυτικό Ουζμπεκιστάν με έκταση 166.000 τ.χλμ. Το 80% καλύπτεται στα νοτιοδυτικά από την έρημο Karakum (Μαύρη έρημος) και στα βορειοανατολικά την έρημο Kyzylkum (Κόκκινη έρημος). Στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκε η Χορασμία, μια από τις αρχαιότερες ιστορικές και πολιτιστικές περιοχές της Κεντρικής Ασίας, στην οποία κυριαρχούσε η Περσική κουλτούρα γι’ αυτό και θεωρείται πατρίδα του Ζωροαστρισμού. Ο πολιτισμός της Xορασμίας, ο αρχαιότερος στην επικράτεια της Κεντρικής Ασίας, εμφανίστηκε στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., ο οποίος θεωρείται τόσο σημαντικός όσο αυτός της Αιγύπτου και της Βαβυλώνας.
Στο πέρασμά τους άφησε ανεκτίμητη κληρονομιά χαμένες πόλεις στις έρημους, μεγαλοπρεπή φρούρια και μία από τις αρχαιότερες θρησκείες του κόσμου, τον Ζωροαστρισμό. Το νότιο τμήμα του Καρακαλπακστάν περιλαμβάνει την λίμνη Αράλη, η οποία αρχικά είχε την έκταση της μισής Ελλάδας. Από το 1960 όμως συρρικνώθηκε στο 24% του αρχικού της μεγέθους λόγω αποστράγγισης των υδάτων της εξ αιτίας της εκτροπής των ποταμών Συρ Ντάρια (Ιαξάρτης) και Αμού Ντάρια (Ώξος) για να τροφοδοτήσει με νερό τις αχανείς ασιατικές στέπες με στόχο να μετατραπούν σε περιοχές κατάλληλες για καλλιέργεια βαμβακιού και σιταριού.
Η εκτροπή των δύο ποταμών εντάσσονταν στο πενταετές σχέδιο του Στάλιν να γίνει η Σοβιετική Ένωση αυτάρκης στην παραγωγή βαμβακιού (λευκός χρυσός όπως αναφερόταν). Αυτό οδήγησε σε μαζικά έργα άρδευσης της λίμνης Αράλη που ξεκίνησαν το 1950 επί Χρουστσόφ, ο οποίος πρόσθεσε και την καλλιέργεια ρυζιού που επιβάρυνε περισσότερο την κατάσταση. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και η απορροή λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στην λίμνη με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια τεράστια οικολογική καταστροφή.
Φθάνουμε λοιπόν στις 9:30 το πρωί στο αεροδρόμιο Nukus. Νοικιάζουμε ένα τζιπ με οδηγό τον Imprahim για τρεις ημέρες και φεύγουμε για την πόλη Muynak που βρίσκεται στο βόρειο Καρακαλπακστάν στο δυτικό Ουζμπεκιστάν. Το Muynak ήταν κάποτε μία από τις μεγαλύτερες αλιευτικές πόλεις της Κεντρικής Ασίας και βρισκόταν δίπλα στη λίμνη Αράλη. Σήμερα, η απόσταση του Muynak από τα νερά της λίμνης είναι 100 χλμ. Η διαδρομή από Nukus, ένας ευθύς και μονότονος δρόμος γεμάτος λακκούβες και μπαλώματα μέσα στις στέπες, είναι 220 χλμ. για Muynak και κάνουμε γύρω στις 3 ώρες. Ο ίδιος δρόμος οδηγεί στην Μόσχα διανύοντας 2.200 χλμ. Πολλά αυτοκίνητα που βλέπω στον δρόμο με φορτωμένες μπαγκαζιέρες έχουν ρωσικές πινακίδες. Κάνουμε μια στάση σε μια Chaihana. Τα Chaihana είναι παραδοσιακά τεϊοποτεία, γνωστά από την εποχή του Δρόμου του Μεταξιού, όπου οι ταξιδιώτες μπορούσαν να ξεκουραστούν, να κοινωνικοποιηθούν και να απολαύσουν ένα ζεστό φλιτζάνι τσαγιού.
Φθάνοντας στο Muynak, διαπιστώνω ότι πρόκειται για μια πόλη-μουσείο ή για να το θέσω καλύτερα, για νεκροταφείο πλοίων. Επισκεπτόμαστε πρώτα το μικρό μουσείο για να μάθουμε την τραγική ιστορία της παραλίμνιας πόλης μέσα από παλιές φωτογραφίες, πίνακες σοβιετικών καλλιτεχνών, κονσερβοποιημένα προϊόντα που αλιεύονταν από τη λίμνη Αράλη και συσκευαζόταν από τις τοπικές κονσερβοποιίες. Βγαίνοντας από το μουσείο βλέπουμε σε μια αποξηραμένη περιοχή, που κάποτε ήταν λιμάνι, καμήλες να βόσκουν αμέριμνες δίπλα στα κουφάρια πλοίων. Για πολλές μέρες, αυτή η εικόνα με τα πλοία-φαντάσματα ερχόταν συνέχεια στο μυαλό μου.
Στην επιστροφή για Nukus, λίγο πριν φθάσουμε στην πόλη, επισκεπτόμαστε τον αρχαιολογικό χώρο και Νεκρόπολη του Mizdakhan που βρίσκεται μέσα στην έρημο, πάνω σε ένα λόφο. Το Mizdakhan στον οποίο ασκήθηκε ο Ζωροαστρισμός, ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. και κατοικήθηκε για περίπου 1.700 χρόνια. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε ως ιερός χώρος ταφής. Η νεκρόπολη του Mizdakhan θεωρείται από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα νεκροταφεία της Κεντρικής Ασίας.
Αργά το απόγευμα, φθάνουμε στην Nukus. Η πόλη Nukus είναι μια πρώην σοβιετική πόλη, στη μέση της ερήμου, που χάρη στην απομόνωσή της την σοβιετική περίοδο φιλοξένησε το Ινστιτούτο Χημικών Ερευνών του Κόκκινου Στρατού. Ξεχασμένη στην έρημο σήμερα προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της μετά την καταστροφή της τοπικής οικονομίας, λόγω αποστράγγισης της λίμνης Αράλη. Αυτό όμως που κάνει την πόλη ελκυστική είναι το εκπληκτικό «Museum of Art Igor Savitsky», το «Λούβρο της ερήμου» όπως αποκαλείται. Ο Igor Savitsky ήταν Ουκρανικής καταγωγής ζωγράφος και συλλέκτης της avant-garde τέχνης.
Στα χρόνια της σταλινικής περιόδου αγόραζε και έκρυβε πίνακες όλων των απαγορευμένων avant-garde (πρωτοποριακών) Ρώσων ζωγράφων που τα έργα τους χαρακτηριζόταν ως «παρακμιακή αστική τέχνη». Πολλοί από τους καλλιτέχνες των οποίων το έργο έσωσε, είχαν σταλεί στα σοβιετικά στρατόπεδα φυλάκισης (γκουλάγκ). Όλα αυτά τα έργα λοιπόν επέζησαν επειδή η απομακρυσμένη πόλη Nukus περιόριζε την επιρροή και την εμβέλεια των σοβιετικών αρχών. Η συλλογή μεταφέρθηκε από τον Savitsky εδώ στην έρημο, στο μουσείο που φέρει σήμερα το όνομά του. Έμβλημα του μουσείου θεωρείται το έργο του Lysenko «Ο Ταύρος» γνωστός με τον εναλλακτικό του τίτλο «Fascism Advances» (Ο φασισμός προχωρά). Το μουσείο Nukus φιλοξενεί τη δεύτερη μεγαλύτερη συλλογή Ρωσικής avant-garde τέχνης μετά την «Galerie Tretiakov» στη Μόσχα. Όλοι οι πίνακες είναι εξαιρετικοί, ο ζωγράφος όμως που με ενθουσίασε προσωπικά για τους πίνακές του είναι ο Mikhail Kurzin (1888-1957), ο οποίος εξορίστηκε για αντισοβιετική προπαγάνδα και συγκεκριμένα για το έργο του «Capital». Φεύγουμε εκστασιασμένοι με όλα όσα έχουμε δει στην πινακοθήκη και βέβαια όλα αυτά, εδώ, στην μέση της ερήμου.
Νωρίς, το απόγευμα φεύγουμε για Khiva. Περνώντας τις παρυφές της ερήμου Kyzylkum με τους κόκκινους αμμόλοφους, σταματάμε για να επισκεφθούμε τα ερείπια αρχαιολογικών μνημείων της ερήμου του αρχαίου Χορέζμ. Πρώτη στάση στο Ayaz-Kala, ένα φρούριο που χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. χτισμένο στην κορυφή ενός λόφου με θέα την έρημο Kyzylkum. Τα φρούρια ήταν μέρος μιας σειράς οχυρών που παρείχαν άμυνα ενάντια στις επιδρομές των νομάδων.
Επισκεπτόμαστε το Toprak-Kala, μια αρχαία ανακτορική πόλη και πρωτεύουσα της Χορασμίας τον 2ο-3ο αιώνα π.Χ. Το πιο εντυπωσιακό όμως μνημείο είναι το Chilpyk-Kala. Ένα Ζωροαστρικό Dakhma χτισμένο πριν από 2.200 χρόνια. Το Dakhma, γνωστό και ως «Πύργος της σιωπής», είναι μια κυκλική υπερυψωμένη κατασκευή χτισμένη πάνω σε λόφο που οι Ζωροάστρες το χρησιμοποιούσαν για την ταφή των νεκρών. Τοποθετούσαν πάνω στην κορυφή του πύργου, σε σιδερένια σχάρα, τα σώματα των νεκρών, τα οποία εκτίθεντο στον ήλιο και σε αρπακτικά πουλιά. Αργότερα, τα σκελετικά υπολείμματα μαζεύονταν σε πήλινα οστεοφυλάκια και θάβονταν στην γη. Αυτός ο τρόπος ταφής συνδέεται άμεσα με την Ζωροαστρική φιλοσοφία σύμφωνα με την οποία τα ανθρώπινα πτώματα θεωρούνται ακάθαρτα.
Αργά το απόγευμα, την ώρα που ο ήλιος βυθιζόταν στην έρημο, φθάνουμε στην μικρή πόλη-μουσείο του Ουζμπεκιστάν, Khiva. Μια πόλη όαση παγιδευμένη ανάμεσα σε δύο ερήμους που υπήρξε σημαντικός σταθμός του δρόμου του Μεταξιού. Πριν αποχαιρετήσουμε τον Imprahim, τον καλούμε σε δείπνο για να τον ευχαριστήσουμε για αυτές τις υπέροχες στιγμές που ζήσαμε αυτό το τριήμερο μαζί του.
Έτσι, το ταξίδι μας στο Καρακαλπακστάν τελειώνει στην ταράτσα ενός εστιατορίου, στο ιστορικό κέντρο της Khiva, με θέα τους μεντρεσέδες και τα χωμάτινα τείχη του παλατιού της παλιάς πόλης που λόγω ηλιοβασιλέματος παίρνουν μια χρυσοκόκκινη απόχρωση. Ένας ζωντανός πίνακας Οριενταλισμού.
