Σπάνια θεωρούμε τα βιβλία ως επικίνδυνα αντικείμενα. Ωστόσο, ορισμένα περιέχουν στοιχεία όντως επικίνδυνα που απαιτούν έλεγχο πριν τοποθετηθούν στα ράφια δημόσιων βιβλιοθηκών, βιβλιοπωλείων ή ακόμα και σπιτιών
Το Poisonous Book Project είναι ένα ερευνητικό συνεργατικό έργο μεταξύ του Winterthur Museum, Garden & Library και του University of Delaware στις ΗΠΑ, που εστιάζει στην καταγραφή ‘επικίνδυνων’ βιβλίων. Το ενδιαφέρον των ερευνητών δεν είναι τόσο το περιεχόμενο των σελίδων, όσο τα χαρακτηριστικά των ίδιων των βιβλίων και συγκεκριμένα, τα χρώματα των εξωφύλλων.
Μάλιστα, τα αποτελέσματα του έργου επηρέασαν πρόσφατα την απόφαση να αφαιρεθούν δύο βιβλία από τη γαλλική εθνική βιβλιοθήκη. Ο λόγος; Τα ζωηρά πράσινα υφασμάτινα καλύμματά τους που δημιούργησαν υποψίες ότι περιέχουν αρσενικό.
Αυτή η ανησυχία πηγάζει από τις ιστορικές πρακτικές στη βιβλιοδεσία. Κατά τον 19ο αιώνα, καθώς τα βιβλία άρχισαν να παράγονται μαζικά, οι βιβλιοδέτες μεταπήδησαν από τη χρήση ακριβών δερμάτινων καλυμμάτων σε πιο προσιτά οικονομικά υφασμάτινα υλικά. Για να προσελκύσουν τους αναγνώστες, αυτά τα υφασμάτινα καλύμματα βάφονταν συχνά με φωτεινά, εντυπωσιακά χρώματα.
Μια δημοφιλής χρωστική ήταν η πράσινη του Scheele, που πήρε το όνομά της από τον Carl Wilhelm Scheele, έναν Γερμανο-Σουηδό χημικό που το 1775 ανακάλυψε ότι μια ζωηρή πράσινη χρωστική ουσία μπορούσε να παραχθεί από χαλκό και αρσενικό. Αυτή η βαφή δεν ήταν μόνο φθηνή στην παραγωγή, αλλά ήταν επίσης πιο ζωντανή από αυτές με ανθρακικό χαλκό που είχαν χρησιμοποιηθεί για περισσότερο από έναν αιώνα.
Η χρήση του πράσινου Scheele τελικά απέτυχε επειδή είχε την τάση να ξεθωριάζει και να γίνεται μαύρο όταν αντιδρούσε με ρύπους που είχαν βάση το θείο, οι οποίοι απελευθερώνονταν από τον άνθρακα. Αλλά μεταγενέστερες βαφές που βασίζονταν στην ανακάλυψη του Scheele, όπως το σμαραγδί και το πράσινο του Παρισιού, αποδείχθηκαν πολύ πιο ανθεκτικές και υιοθετήθηκαν γρήγορα για χρήση σε διάφορα αντικείμενα, όπως εξώφυλλα βιβλίων, ρούχα, κεριά και ταπετσαρίες.
Αυτές οι χρωστικές, ωστόσο, είχαν ένα σημαντικό μειονέκτημα, αποικοδομούνταν εύκολα, απελευθερώνοντας δηλητηριώδες και καρκινογόνο αρσενικό. Οι συχνές αναφορές για πράσινα κεριά που δηλητηρίαζαν παιδιά σε χριστουγεννιάτικα πάρτι, εργάτες που έβαφαν στολίδια σε εργοστάσια και μετά έκαναν εμετό βγάζοντας πράσινο υγρό, αλλά και προειδοποιήσεις για δηλητηριώδεις τουαλέτες χορού ήγειραν σοβαρές ανησυχίες για την ασφάλεια αυτών των πράσινων βαφών.
Αυτό το θέμα απασχόλησε τόσο πολύ την κοινωνία που το 1862, το σατιρικό περιοδικό Punch δημοσίευσε μια γελοιογραφία με τίτλο «The Arsenic Waltz» (Το βαλς του αρσενικού), η οποία απεικόνιζε σκελετούς να χορεύουν, κάνοντας ένα ζοφερό σχόλιο για τη θανατηφόρα τάση της μόδας.
Οι βλαβερές συνέπειες αυτών των χρωστικών έχουν εμπλακεί ακόμη και στον θάνατο του Ναπολέοντα από καρκίνο του στομάχου. Ο Ναπολέων αγαπούσε ιδιαίτερα αυτά τα νέα πράσινα χρώματα, τόσο πολύ που διέταξε να βαφτεί η κατοικία του στην Αγία Ελένη, όπου εξορίστηκε, στο αγαπημένο του πράσινο χρώμα.
Η θεωρία ότι το αρσενικό στους τοίχους συνέβαλε στον θάνατό του υποστηρίζεται από τα υψηλά επίπεδα της ουσίας που ανιχνεύθηκαν σε δείγματα των μαλλιών του . Παρά τη σαφή σύνδεση μεταξύ των πράσινων χρωστικών και των προβλημάτων υγείας, οι τοξικές ταπετσαρίες συνέχισαν να παράγονται μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
Ωστόσο, το πράσινο δεν είναι το μόνο χρώμα που δημιούργησε ανησυχία, αφού και το κόκκινο είναι επίσης ανησυχητικό και συγκεκριμένα, η λαμπερή κόκκινη χρωστική ουσία vermilion από το ορυκτό κιννάβαρη, επίσης γνωστό ως θειούχος υδράργυρος. Αυτή ήταν μια δημοφιλής πηγή κόκκινου χρώματος που χρονολογείται χιλιάδες χρόνια πίσω. Υπάρχουν στοιχεία ότι οι καλλιτέχνες της νεολιθικής περιόδου υπέφεραν από δηλητηρίαση από υδράργυρο .Το κόκκινο Vermilion εμφανίζεται μερικές φορές στα ανάγλυφα σχέδια στο εσωτερικό των εξωφύλλων των βιβλίων.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το κίτρινο, όπου σε αυτή την περίπτωση, ο ένοχος είναι ο χρωμικός μόλυβδος. Το λαμπερό κίτρινο του χρωμικού μολύβδου ήταν αγαπημένο των ζωγράφων, κυρίως του Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο οποίος το χρησιμοποίησε εκτενώς στην πιο διάσημη σειρά έργων του, τα Ηλιοτρόπια. Ο χρωμικός μόλυβδος επέτρεψε στους βιβλιοδέτες της Βικτωριανής εποχής να δημιουργήσουν μια σειρά χρωμάτων από πράσινο (από την ανάμειξη του κίτρινου χρωμίου με το μπλε της Πρωσίας) έως τα κίτρινο, πορτοκαλί και καφέ.
Τόσο ο μόλυβδος όσο και το χρώμιο είναι τοξικά, αλλά τα κίτρινα βιβλία είναι λιγότερο ανησυχητικά από τα πράσινα και τα κόκκινα. Ο χρωμικός μόλυβδος δεν είναι ιδιαίτερα διαλυτός, καθιστώντας δύσκολη την απορρόφησή του και στην πραγματικότητα, εξακολουθεί να είναι μια ευρέως χρησιμοποιούμενη χρωστική ουσία.
Τι πρέπει λοιπόν να κάνουμε αν συναντήσουμε ένα πράσινο υφασμάτινο βιβλίο από τον 18ο-19ο αιώνα; Πρώτον, δεν χρειάζεται να ανησυχούμε υπερβολικά. Θα πρέπει να φάει κάποιος ολόκληρο το βιβλίο για να πάθει σοβαρή δηλητηρίαση από αρσενικό. Ωστόσο, η περιστασιακή έκθεση στον ακετοαρσενίτη χαλκό, (η ένωση της πράσινης χρωστικής), μπορεί να ερεθίσει τα μάτια, τη μύτη και το λαιμό.
Είναι περισσότερο ανησυχητικό για τους ανθρώπους που μπορεί να χειρίζονται τακτικά αυτά τα βιβλία, όπου η συχνή επαφή θα μπορούσε να οδηγήσει σε πιο σοβαρά συμπτώματα. Επομένως, όποιος υποψιάζεται ότι μπορεί να χειρίζεται ένα βιβλίο της βικτωριανής εποχής με δέσιμο σε σμαραγδένιο χρώμα, καλύτερα να φοράει γάντια και να αποφεύγει να αγγίζει το πρόσωπό του και στη συνέχεια να καθαρίζει όλες τις επιφάνειες.
Για να εντοπίσουν τέτοια δυνητικά επικίνδυνα βιβλία οι ερευνητές του Poisonous Book Project ζήτησαν και τη βοήθεια της κοινωνίας. Οι ερευνητές διανέμουν τώρα στο κοινό σελιδοδείκτες με προειδοποιήσεις για την ασφάλειά τους, παρουσιάζοντας τις διάφορες αποχρώσεις του σμαραγδί πράσινου ώστε να βοηθήσουν στην αναγνώριση τέτοιων βιβλίων. Με αυτόν τον τρόπο, έχουν εντοπίσει μέχρι στιγμής περισσότερες από 238 εκδόσεις με αρσενικό στο εξώφυλλο από όλο τον κόσμο.
