Γράφει Αριστείδης Χατζής
Από τις εκλογές του 2009 πέρασαν 14 χρόνια αλλά μου φαίνεται πως πέρασαν δεκαετίες. Δυσκολεύομαι πολύ να θυμηθώ τον τρόπο που έβλεπα τα πράγματα τότε, τον τρόπο που αισθανόμουν, τι φοβόμουν και τι έλπιζα. Και πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά άλλωστε; Οι εκλογές του Οκτωβρίου 2009 ήταν, ουσιαστικά, οι τελευταίες της Μεταπολίτευσης. Aλλαξαν τόσο πολλά από τότε και, όπως συμβαίνει συνήθως σ’ αυτές τις περιπτώσεις, η μνήμη σταθμίζει και επισκιάζει όσα γεγονότα δεν μας είναι πια χρήσιμα. Για παράδειγμα, ποιος θυμόταν το 1977 τις εκλογές του 1963; Tα γεγονότα του 1964, του 1965, του 1967, του 1974 είχαν καταδικάσει στη λήθη εκείνες τις εκλογές, το αποτέλεσμα των οποίων σύντομα απαξιώθηκε. Το ίδιο έγινε με τις δύο εκλογές του 2009. Τα γεγονότα του 2010, του 2012, του 2015, του 2019 τις επισκίασαν πλήρως. Είμαι βέβαιος πως η μέση αναγνώστρια του άρθρου δεν θα θυμάται καν ότι προηγήθηκαν οι ευρωεκλογές του Ιουνίου το 2009. Εγώ, τουλάχιστον, το είχα ξεχάσει εντελώς. Η μνήμη μου διέγραψε ακόμα και τα γεγονότα εκείνου του καλοκαιριού, την παρατεταμένη προεκλογική περίοδο, τις συγκρούσεις μέσα στη Ν.Δ. για το αν θα έπρεπε να γίνουν εκλογές, το ζήτημα της προεδρικής εκλογής για την ανανέωση της θητείας του Κάρολου Παπούλια.
Τα χρόνια της «Αλλαγής»
Για κάποιον, όπως εγώ, που ενηλικιώθηκε κατά την περίοδο παντοδυναμίας του ΠΑΣΟΚ, η περίοδος 2004-2009 ήταν ταυτόχρονα σουρεαλιστική και καθησυχαστική. Ας το σκεφτούμε λίγο: Για 30 χρόνια το ΠΑΣΟΚ ήταν πολιτικά κυρίαρχο. Με τον Ανδρέα Παπανδρέου στον ρόλο του δυναμικού ηγέτη της αντιπολίτευσης από το 1974 μέχρι το 1981, στον ρόλο του παντοδύναμου και λαοφιλούς πρωθυπουργού από το 1981 μέχρι το 1989 και τελικά στον ρόλο του αποδυναμωμένου αλλά ακόμα επικίνδυνου, που συνέχιζε να θέτει τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού, από το 1989 μέχρι το 1996. Και έπειτα άλλα οκτώ χρόνια ενός διαφορετικού αλλά ταυτόχρονα και τόσο οικείου ΠΑΣΟΚ.
Το ΠΑΣΟΚ ήταν εκείνο που μας έμαθε πως οι κυβερνήσεις ελέγχουν το λεφτόδεντρο, δηλαδή την απεριόριστη ικανότητα να βελτιώνουν το γενικό επίπεδο ευημερίας ακόμα κι όταν καταρρακώνουν τον παραγωγικό ιστό, «κλείνουν» την οικονομία, αποθαρρύνουν τις εξαγωγές, αδιαφορούν για τις επενδύσεις, αγνοούν την καινοτομία. Το λεφτόδεντρο είχε διάφορα ονόματα: από «πακέτο Ντελόρ» μέχρι ανακύκλωση χρημάτων που παριστάνει τη δημοσιονομική πολιτική. Μας εξασφάλισε ένα από τα πιο σπάταλα κράτη πρόνοιας στην Ευρώπη σε όρους αποτελεσματικότητας.
Η περίοδος 2004-2009 ήταν σουρεαλιστική γιατί ανακαλύψαμε πως η Ν.Δ. είχε μετεξελιχθεί σε ΠΑΣΟΚ ΙΙ και μόνο έτσι μπόρεσε να κυριαρχήσει. Ηταν καθησυχαστική γιατί η ελληνική κοινωνία δεν θα ανεχόταν, σε καμία περίπτωση, μια μη πασοκική διακυβέρνηση. Ο Κώστας Σημίτης και ο Τάσος Γιαννίτσης το διαπίστωσαν με σκληρό τρόπο το 2001.
Η πορεία προς το 2010 είχε ξεκινήσει το 1980-81. Το 11ο μέλος της ΕΟΚ είχε ένα από τα χαμηλότερα δημόσια χρέη στην Ευρώπη (28,6% του ΑΕΠ) που μέσα σε πέντε χρόνια διπλασιάστηκε. Οταν το ΠΑΣΟΚ παρέδωσε την εξουσία, μετά οκτώ χρόνια απόλυτης πολιτικής και κοινωνικής κυριαρχίας, το δημόσιο χρέος είχε ξεπεράσει το 80%. Η περίοδος 1989-2004 θα αποτελέσει, σε κάποιο βαθμό, ένα ρήγμα με το παρελθόν. Οι κυβερνήσεις Μητσοτάκη, Παπανδρέου και Σημίτη θα επιχειρήσουν, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία, να ανατρέψουν την προδιαγεγραμμένη πορεία, να περάσουν μεταρρυθμίσεις, να «ανοίξουν» την αγορά. Ως αποτέλεσμα, το δημόσιο χρέος συγκρατείται και παραμένει σχετικά σταθερό μέχρι την ανάληψη της εξουσίας το 2004 από τον Κώστα Καραμανλή.
Αλλά η περίοδος 2004-2009 θα αποδειχθεί καταστροφικότερη ακόμα κι από εκείνη της δεκαετίας του 1980. Για να το εξηγήσω όσο απλούστερα γίνεται: και στις δύο περιόδους η χώρα ξόδευε είτε χρήματα που δεν διέθετε είτε χρήματα που έπρεπε να διατεθούν σε άλλους σκοπούς (σε επενδύσεις και εκσυγχρονισμό παραγωγικών δομών). Ομως τη δεκαετία του 1980 χτίστηκε ένα κοινωνικό κράτος (ΕΣΥ, σχετικώς αξιοπρεπείς συντάξεις, δημόσια εκπαίδευση) που είχε ξεκινήσει δειλά να οικοδομείται στη δεκαετία του 1970. Παρά τις στρεβλώσεις, τη σπατάλη (ειδικά για τη δημόσια διοίκηση και την άμυνα), το «σκάσιμο» των ΔΕΚΟ και κυρίως το άδικο και αναποτελεσματικό φορολογικό σύστημα, η δεκαετία αυτή άφησε πίσω της μια κοινωνία που ευημερούσε και είχε ακόμα τη δυνατότητα να ανασυγκροτηθεί, όταν η χώρα θα αποφάσιζε να αυξάνει τις δαπάνες παράλληλα με την αύξηση της παραγωγικής δυνατότητας.
Το κυβερνών κόμμα κατέβηκε στις εκλογές θέλοντας να αποφύγει το πικρό ποτήρι, ενώ η αντιπολίτευση ήταν διατεθειμένη μαζί με την εξουσία να παραλάβει και μια βόμβα έτοιμη να εκραγεί.
Αλλά η περίοδος 2004-2009 αποτέλεσε έναν μεγάλο αναχρονισμό. Η πολιτική παροχών, αυξήσεων, παροιμιωδώς υπερβολικών προσλήψεων στο Δημόσιο, είχε ως αποτέλεσμα από τη μια να καταρρέουν τα δημόσια έσοδα σε σχέση με τις δημόσιες δαπάνες, το έλλειμμα να φτάσει στο 16% και το «μη βιώσιμο» χρέος στο 130%. Το πρόβλημα δεν ήταν απλώς η παγκόσμια κρίση που οδήγησε σε μοιραίες πολιτικές ενίσχυσης των τραπεζών και εκταμίευσης των αποθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων, αλλά τα δημόσια οικονομικά σε κατάρρευση, λίγο πριν από την τέλεια καταιγίδα.
Καθώς τελειώνει το 2008 και μπαίνουμε στο 2009, όσοι αντιλαμβάνονται πώς έχουν τα πράγματα (και είναι αρκετοί) κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Αλλά ενώ η κυβέρνηση και ο πρωθυπουργός αρχίζουν να το συνειδητοποιούν, η πολιτική τους δεν προσαρμόζεται ανάλογα. Η καλύτερη ιδέα που είχε τότε ο Κώστας Καραμανλής ήταν να επιδιώξει μια στοιχειώδη συναίνεση με το ΠΑΣΟΚ. Αλλά ο Γιώργος Παπανδρέου θα την απορρίψει καιροσκοπικά – για να βρεθεί, με τραγικό τρόπο, ο ίδιος σε παρόμοια θέση στα τέλη του 2011.
Εχουμε, λοιπόν, το παράδοξο φαινόμενο στις εκλογές του Οκτωβρίου του 2009 το κυβερνών κόμμα να κατεβαίνει σε εκλογές με έναν πρωθυπουργό που όχι μόνο έχει αποδεχθεί την ήττα αλλά επιθυμεί να αποφύγει το πικρό ποτήρι και έναν ηγέτη της αντιπολίτευσης που προκειμένου να κερδίσει είναι διατεθειμένος να παραλάβει μια βόμβα που είναι έτοιμη να εκραγεί ενώ ο ίδιος θα θέσει τον μηχανισμό σε ενέργεια, μειώνοντας τα διαθέσιμα δευτερόλεπτα.
Το ΠΑΣΟΚ ΙΙΙ
Οι εκλογές του 2009 αποτέλεσαν το κύκνειο άσμα του ΠΑΣΟΚ Ι, ολοκλήρωσαν τη μετατροπή της Ν.Δ. σε ΠΑΣΟΚ ΙΙ (βλ. την καιροσκοπική συμπεριφορά του Αντώνη Σαμαρά κατά την περίοδο 2010-2012) και δημιούργησαν το εύφορο έδαφος για την πολιτική κυριαρχία του ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή του ΠΑΣΟΚ ΙΙΙ, που το 2015 επανέλαβε ως φάρσα την τραγωδία του 2009-10. Η δεκαετία του 1980 ήταν καθοριστική για τη διαμόρφωση των προτιμήσεων του εκλογικού σώματος. Από τότε μέχρι και σήμερα, αυτό που σταθερά αναζητάει είναι αυτό το μείγμα μακροοικονομικού λαϊκισμού, χιμαιρικού μεσσιανισμού και φαφλατάδικης αντισυστημικότητας στο οποίο το ΠΑΣΟΚ, στις διάφορες μεταμορφώσεις του, μας έθισε.
Ο προορισμός
Υστερα από έναν δύσκολο χειμώνα, στις 20 Ιουνίου του 2009 η Αθήνα υποδέχεται ένα μουσείο που περίμενε για χρόνια: το νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Από το 1974, όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής διατύπωσε πρώτος την ανάγκη ενός σύγχρονου μουσειακού χώρου για το κορυφαίο μνημείο της κλασικής αρχαιότητας, μέχρι τον δεύτερο διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό και τα λαμπρά εγκαίνια, η Ελλάδα έκλεινε μια σοβαρή εκκρεμότητα δεκαετιών.
Η ατάκα
«Λεφτά υπάρχουν»
Στα όρια του μνημονιακού μύθου, η περίφημη φράση του Γιώργου Παπανδρέου ακούστηκε στη διάρκεια συγκέντρωσης στην Κοζάνη: «Ρωτούν συνέχεια μα πού θα βρείτε τα λεφτά. Λεφτά υπάρχουν αν τα διεκδικήσεις. Αν τα προσελκύσεις με επενδύσεις» (…). Τα υπόλοιπα
είναι Iστορία.
Τι βλέπαμε
Ο κυνόδοντας πάει στο LA
Ηταν η ταινία που σύστησε τον Γιώργο Λάνθιμο στο διεθνές κοινό και καθιέρωσε το weird cinema σε αυτόνομο κινηματογραφικό ρεύμα. Ο «Κυνόδοντας» μπορεί να δίχασε το εγχώριο κοινό εξαιτίας της παράδοξης αφηγηματικής γλώσσας και της έντονα μεταμοντέρνας «κατασκευής» του, αλλά έφερε για πρώτη φορά ύστερα από δεκαετίες ελληνική παραγωγή υποψήφια για το Οσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας.
Τι θυμάμαι
Η χώρα βυθιζόταν
Τον Αύγουστο του 2009 ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου με ενημέρωσε ότι εισηγήθηκε στον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ να αναλάβω καθήκοντα εκπροσώπου Τύπου. Εκτιμούσε ότι τα θέματα της οικονομίας θα κυριαρχούσαν στην πολιτική αντιπαράθεση και ως οικονομολόγος θα χειριζόμουν καλύτερα την επικοινωνιακή πολιτική του ΠΑΣΟΚ. Αρχές Σεπτεμβρίου, ο Κ. Καραμανλής ζήτησε τη διεξαγωγή εκλογών στις 4 Οκτωβρίου για να παρθούν τα αναγκαία μέτρα για την οικονομία. Ανήμερα των εκλογών ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας ανακοίνωσε στην Κωνσταντινούπολη ότι το έλλειμμα ήταν στο 10% του ΑΕΠ, σε αντίθεση με τη θέση τού τότε πρωθυπουργού και της κυβέρνησης ότι ήταν στο 6%. Η έκταση της νίκης του ΠΑΣΟΚ ήταν απρόβλεπτη. Ποιος να μου το έλεγε εκείνο το βράδυ που χαιρόμουν για την επανεκλογή μου ως βουλευτής Λάρισας ότι τρεις ημέρες αργότερα θα βρισκόμουν στην καυτή θέση του υφυπουργού Οικονομικών στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, ενώ η χώρα βυθιζόταν στη μεγαλύτερη μεταπολεμικά οικονομική κρίση. Οι εκλογές του 2009 τελικά σήμαναν το τέλος της Μεταπολίτευσης.
Φίλιππος Σαχινίδης
Πρώην υπουργός Οικονομικών
Το γεγονός
Γράφοντας Ιστορία
«Εγώ, ο Μπαράκ Χουσεΐν Ομπάμα ορκίζομαι…». Η μεγάλη μέρα είχε φτάσει: 20 Ιανουαρίου του 2009. Μια μέρα που έμελλε να γράψει Ιστορία: παρά τις πολικές θερμοκρασίες, 1,8 εκατ. άτομα είχαν συρρεύσει στο κέντρο της Ουάσιγκτον για να παρακολουθήσουν την ορκωμοσία του πρώτου Αφροαμερικανού προέδρου στην ιστορία των ΗΠΑ. «Βρισκόμαστε εδώ γιατί επιλέξαμε την ελπίδα αντί τον φόβο και την ομοφωνία αντί τη διαμάχη και τη διχόνοια», σημείωσε ανάμεσα σε άλλα ο 44ος Αμερικανός πρόεδρος. Σε τέσσερα χρόνια θα ήταν πάλι εκεί.
Ο νέος «Δεκέμβρης»
Η πόλις εάλω
Σάββατο 6 Δεκεμβρίου του 2008. Η Αθήνα είναι στους δρόμους για τη γιορτή του Αγίου Νικολάου. Καλέσματα, επισκέψεις, έξοδοι, πάρτι. Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα, η είδηση κυκλοφορεί από στόμα σε στόμα: ένας δεκαπεντάχρονος μαθητής (ο Αλέξανδρος Γρηγορόπουλος) έχει πυροβοληθεί από ειδικό φρουρό της αστυνομίας, στα Εξάρχεια. Είναι νεκρός. Μαζικές διαδηλώσεις, καταλήψεις σε σχολεία και πανεπιστήμια, αλλά και βίαια επεισόδια και καταστροφές καταστημάτων, τραπεζών και δημόσιων κτιρίων θα αφήσουν βαριά τη σκιά τους στο κέντρο της πόλης.
Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Επιμέλεια: Δημήτρης Ρηγόπουλος
