Ο προσεισμικός ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στο Αργοστόλι

Με αφορμή την ανάπλαση που επιχειρείται αυτόν τον καιρό στο Αργοστόλι, στην Παλιά Πλάκα, στο χώρο που  βρισκόταν η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Χρυστοστόμου, και την ανασκαφή που έβγαλε στο φως τα θεμέλια του προσεισμικού ναού, επιχειρούμε μια ιστορική αναφορά στην προσεισμική εκκλησία, με όσα στοιχεία μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε.

γράφει η Μαρία Μαρκάτου-Αλυσανδράτου

Η εκκλησία ξεχώριζε ανάμεσα στα σπίτια της συνοικίας λίγο πριν την πλατεία του Μέτελα, γνωστή με το όνομα “ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου”, ο οποίος  την εποχή που κατασκευάστηκε αλλά και μέχρι τους σεισμούς του 1953 που κατέρρευσε, βρισκόταν λίγα μόλις μέτρα από την θάλασσα στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα το ομώνυμο παρκάκι επί της οδού Γερασίμου Φωκά.

Φωτογραφία στην οποία απεικονίζεται η εκκλησία  λίγα μόλις μέτρα από την θάλασσα αποκαλύπτει και το πόσο άλλαξε η ακτογραμμή της πόλης του Αργοστολίου με τις επιχωματώσεις που δέχθηκε μετασεισμικά.

Η εκκλησία φέρεται να κτίστηκε πολύ πριν το 1719 αφού στο Ιστορικό Αρχείο Κεφαλονιάς υπάρχει ληξιαρχιακή πράξη θανάτου με ημερομηνία 26 Δεκεμβρίου 1718, όπως μας πληροφορεί ο καθηγητής Νίκος Μαραγκάκης στην εργασία του ”Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στη συνοικία Πλάκα του Αργοστολίου” που δημοσιεύθηκε στην Κεφαλονίτικη Πρόοδο, περιόδου Γ’ , τεύχους 11 του 2023.

Στο εκκλησιαστικό  αρχείο επίσης,  υπάρχουν καταγραφές μυστηρίων το διάστημα 1719-1876, ενώ όπως αναφέρει ο κ. Μαραγκάκης υπάρχει αναφορά στο ναό το έτος 1682, όταν και ετάφη εκεί ο διοικητής στρατιάς Κωνσταντίνος Λάσκαρης.

Αεροφωτογραφία της συνοικίας τη Πλάκας και  με το βέλος ο ναός του Αγίου Ιωάννη από την επισήμανση του καθηγηητή Νίκου Μαραγκάκη

Η εκκλησία εμφανίζεται και στον κατάλογο εκκλησιών της  Κεφαλονιάς σε δυο Βενετικά έγγραφα του 1788 και 1794 με την ονομασία San Giovanni Grisostomo a Placa confraternita parochiale semplice, ως ενοριακός ναός, πληροφορία που μας δίνει η κ. Παναγιωτοπούλου Μαρία στην εργασία της ”Κατάλογος Ναών και Μονών της Κεφαλονιάς στος τέλος του 18ου αιώνα” η οποία δημοσιεύθηκε στα Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 6 του 1994.

Στον κατάλογο ενοριτών του 1864 και λίγο πριν την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα,  στην ενορία του Αγίου Ιωάννη καταγράφονται 143 ονόματα από 52 οικογένειες ενώ σώζεται Κώδικας του ναού του  1858.

Απόσπασμα από τον κατάλογο ενοριτών του 1864, που βρίσκεται στο βιβλίο των Ζαπάντη Σταματούλας-Σιμάτου Λάμπρου, Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης(1864)

Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, ο ναός αναφέρεται ως κτητορικός της οικογένειας Λοβέρδου αλλά από τις αρχές του 18ου αιώνα τίθεται σε δημόσια λατρεία ενώ  υπάρχουν αναφορές ότι εκεί εκκλησιάζονται κι οι φαντάροι  που έμεναν στους παρακείμενους στρατώνες της πλατείας του Μέτελα.

Ο ναός ακολουθεί στον σχεδιασμό του, αυτό που στην εκκλησιαστκή αρχιτεκτονική ονομάζεται  ”Επτανησιακός ρυθμός”, ο οποίος διαμορφώθηκε  στα Επτάνησα από τις δυτικές κι ανατολικές επιρροές, που αυτά δέχθηκαν στο πέρασμα των χρόνων.

Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο  ρυθμό  ο ναός του Αγίου Ιωάννη ήταν του τύπου μονόκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, που η κάτοψη τους αποτελείτο από ένα επίμηκες ορθογώνιο. Η κύρια είσοδος του βρισκόταν στην μεγαλύτερη πλευρά του, η οποία αποτελούσε και την κύρια όψη του.

Το ιερό του έβλεπε στην ανατολή σύμφωνα με την Ορθόδοξη λατρευτική παράδοση με την κόγχη του, εσωτερικά ημικυκλική κι εξωτερικά ημιεξαγωνική, να προεξέχει στην μικρή του πλευρά.Είχε επίσης ένα μικρό καμπαναριό, τύπου πλακέ ξεχωριστό από το ναό, όχι ψηλότερο από 5 μέτρα.

Κοντινή άποψη της προσεισμικής εκκλησίας

Η εκκλησία λειτουργούσε κανονικά μέχρι το 1878 αλλά έκτοτε καταστράφηκε χωρίς να γνωρίζουμε πότε ακριβώς κι από ποιόν κι έτσι ο 1903 διατίθεται το ποσό των 500 λιρών σύμφωνα με την διαθήκη του  Παναγή Βαλλιάνου για την ανοικοδόμηση της κι  εφτά χρόνια αργότερα, στις 18 Ιουλίου 1910 διαβάζουμε για τα εγκαίνια της, που πραγματοποιήθηκαν χάρη στην δωρεά του ευεργέτη.

Δημοσίευση στον τότε τοπικό τύπο για  τον εσπερινό  των εγκαινίων του ναού του Αγίου Ιωάννη

Δίπλα στην εκκλησία είχε ανοιχτεί ένα από τα πρώτα αρτεσιανά πηγάδια του Αργοστολίου, το τρίτο κατά σειρά μετά της Σισσιώτισσας και της Καμπάνας. Ο αρχιτέκτονας και με υδρολογικές γνώσεις Παύλος Τσίλλερ από την Αθήνα, μιλούσε το 1889 για αρίστης ποιότητας νερό που αναπηδούσε δυο μέτρα από το έδαφος.

Η γειτονιά του Αγίου Ιωάννη με την εκκλησία δεξιά 

Μερικά χρόνια μετά, το 1903, τοποθετήθηκε εκεί η μία από τις δυο μαρμάρινες εντοιχισμένες κρήνες, που οι κληρονόμοι του μεγαλέμπορου Ερνέστο Τουλ δώρησαν στο δήμο, σύμφωνα με την διαθήκη του. Έργο  του διακεκριμένου γλύπτη Μπονάνου Γεώργιου από το Βουνί του Ληξουρίου, με σαφείς επιρροές από την Ελληνική μυθολογία.

√ Περισσότερα για τις Κρήνες Τουλ στον σύνδεσμο https://www.kefaloniapress.gr/topika/politismos/article/516232/oi-krines-toyl-ki-i-istoria-toys/?fbclid=IwAR0csaBJK6tqb8x8XyHOgptwLOjgiyE-Lw3CeKVV_vtq6thu3Dnzyj2SXcE

Η κρήνη Τουλ, δίπλα στην προσεισμική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη  (από  λεύκωμα του γλύπτη Γ.Μπονάνου)

Πρόκειται για την αετωματική κρήνη  τμήματα της οποίας  βρίσκονταν έξω από το Δημαρχείο Αργοστολίου για πολλά χρόνια, πίσω από τα επίσης διασωθέντα κιονόκρανα του Κοργιαλένειου Αρχαιολογικού Μουσείου και συγκεκριμένα η ανάγλυφη πλάκα της κρήνης , η ορθογώνια βάση μήκους 1,30 μ. το επιστύλιο  ύψους 0,45 μ. και το αέτωμα ύψους 0,29 μ.

Η ορθογώνια βάση, το επιστύλιο και το αέτωμα της κρήνης(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Διασώθηκαν επίσης και τέσσερα τμήματα από τις παραστάδες, μια σχεδόν ολόκληρη ύψους 1,08 μ. και τρία μικρότερα κομμάτια ύψους 0,79 ,0,875 και 0,32 μ. αντίστοιχα, που αργότερα μεταφέρθησαν στις αποθήκες του δήμου και σήμερα δίνουν την δυνατότητα της αποκατάστασης του γλυπτού στην αρχική του μορφή.

Τμήματα από τις παραστάδες(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Στο βιβλίο του κ. Σπύρου Αντωνάτου, ”Αργοστόλι Η Χαμένη Πόλη” σελίδα 611,αναφέρεται κι ένα αστείο  περιστατικό με τον εφημέριο της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη, Σωφρόνιο και τον τότε Μητροπολίτη Δαμασκηνό (1852-1933) :

Ευλαβικός με μία μόνη του αδυναμία να παρασύρεται από τον τρισκατάρατο και να τα τσούζει, μια Κυριακή αντί να διαβάσει το Ευαγγέλιο του Ασώτου, διάβασε το θαύμα εν Κανά. Απολογούμενος τότε στο δεσπότη Δαμασκηνό Πολυδώρου, ο παπάς Σωφρόνιος του είπε:’Μα Σεβασμιότατε την άμπελον ευλόγησεν  και ο Κύριος’.

Η  συνοικία του Αγίου Ιωάννη προσεισμικά, από αριστερά οικία και  αποθήκες των Φαρακλού Γερασίμου  και Διονυσίου (Προυτζά), τα σπίτια των Λοβέρδων και η  εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, στα δεξιά

Με την έναρξη του πολέμου και τους  βομβαρδισμούς στο Αργοστόλι, ο ναός έπαθε αρκετές ζημιές που όμως ποτέ δεν επισκευάστηκαν,  μέχρι που κατέρρευσε τελείως με τους σεισμούς του 1953.

Στην συνέχεια συγχωνεύτηκε ως ενορία με την εκκλησία των Αρχαγγέλων εντός της οποίας υπάρχει από  δωρεά της κ. Βιλελμίνης Αποστολάτου αντίγραφο της εικόνας του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου, σε θρόνο επίσης δωρεά της ιδίας.

Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου,στην εκκλησία των Αρχαγγέλων

Όπως μας πληροφόρησε ο κ. Δημήτρης Σπυρόπουλος, κιονόκρανο από την γκρεμισμένη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη της Παλιάς Πλάκας βρίσκεται επίσης στο ναό των Αρχαγγέλων μετά τη δωρεά των οικογενειών Βουτσινά, Σπυροπούλου, Σταθάτου και Μήλα, στων οποίων το οικόπεδο βρέθηκε μετασεισμικά.

Τμήμα επίσης του αετώματος του ναού το οποίο ανεσύρθηκε από τα ερείπια το 1953, βρίσκεται σήμερα στα  χέρια ιδιώτη.

Το δωρηθέν κιονόκρανο στον αύλειο χώρο της εκκλησίας των Αρχαγγέλων, σήμερα

Μετασεισμικά και συγκεριμμένα επι δημαρχίας Φωκά Κοσμετάτου Μαρίνου(1975-1982) στον χώρο της προσεισμικής εκκλησίας, διαμορφώθηκε το 1977, παρκάκι, στο οποίο τοποθετήθηκε η μια από τις δυο κυλινδρικές κρήνες Τουλ,που διεσώθη από την πλατειούλα δίπλα στο παλιό Τελωνείο.

Μετασεισμικά, επί της σημερινής οδού Γερασίμου Φωκά, το παρκάκι του Αγίου Ιωάννη με την κρήνη Τουλ(φωτογραφία από το βιβλίο του Φωκά Κοσμετάτου Μαρίνου, Δυο δημαρχίες στο Αργοστόλι)

Σήμερα είναι υπό εξέλιξη η ανάπλαση της παλιάς πλατειούλας μέσα στο πλαίσιο του έργου «ΑΝΑΠΛΑΣΗ & ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΛΑΤΕΙΩΝ, ΠΕΖΟΔΡΟΜΩΝ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΠΟΛΕΩΣ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙΟΥ» με προϋπολογισμό 6 εκατ. από το Πρόγραμμα «Αντώνης Τρίτσης».

Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη αριστερά

Επί της πλατείας του Αγίου Ιωάννη, εκτός από τις δενδροφυτεύσεις θα γίνει προσπάθεια να επαναλειτουργήσει η κυλινδρική Κρήνη του Τουλ  ύστερα από πρόταση του κ. Θεόδωρου Αλυσανδράτου, Προέδρου της Δημοτικής Κοινότητας Αργοστολίου. Έτσι, προβλέπεται μηχανισμός ώστε τα 4 λιοντάρια περιμετρικά της Κρήνης να βγάζουν συνεχώς νερό το οποίο  θα ανακυκλώνεται. Επί της πλατείας επίσης θα τοποθετηθεί μεγεθυμένη εικόνα του προσεισμικού ναού του Αγίου Ιωάννη, κείμενο με την ιστορία του   καθώς και λίθοι και άλλα ερείπια που πιθανόν προέρχονται από την εκκλησία ή και από σπίτια της γειτονιάς.

Έκκληση γίνεται ιδιαίτερα για το τμήμα του αετώματος που βρίσκεται στην κατοχή συμπολίτισσας μας κι ο δήμος Αργοστολίου δια στόματος του αντιδημάρχου Διονύση Μινέτου  την παρακαλεί  να το δωρίσει στο Δήμο Αργοστολίου για να τοποθετηθεί στην υπό διαμόρφωση νέα πλατεία.

Πηγές:

1. Αντωνάτος Σπύρος, Αργοστόλι η Χαμένη Πόλη εκδ. ΚΟΡΥΦΗ 2005

2. Δεμπόνος Αγγελοδιονύσης: Η Γένεση και τα Πάθη μιας Πολιτείας, Αργοστόλι 1981

                                            Το χρονικό του σεισμού, Αργοστόλι 1976

3. Ζαπάντη Σταματούλα-Σιμάτος Λάμπρος, Οι ναοί του Αργοστολίου στα χρόνια της Ένωσης(1864)

4. Λουκάτος Δημήτρης, Κεφαλονίτικη λατρεία, Αθήνα 1946

5. Νίκος Μαραγκάκης,”Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στη συνοικία Πλάκα του Αργοστολίου Η σημερινή ανάπλση του χώρου”  Κεφαλονίτικη Πρόοδος, περιόδος Γ’ , τεύχος 11 του 2023

6.Μαρκάτου Δώρα, Διδακτορική Διατριβή Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος, Η ζωή και το έργο του

7. Πρακτικά του Ε’ Πανιονίου Συνεδρίου, Τόμος Γ’, Κεφαλονιά 17-21 Μαϊου 1986, Δώρα Μαρκάτου ” Έργα του γλύπτη Γεωργίου Μπονάνου στην Κεφαλονιά:Οι Κρήνες  δωρεάς Τουλ”

8. Μοσχόπουλος Γεώργιος: Ιστορία της Κεφαλονιάς Τόμοι Α’ και Β’, εκδ. Κέφαλος Αθήνα                                                              1988 και 1990

                                       Το Εκκλησιαστικό Αρχείο Κεφαλονιάς, εκδ. Τοπικό Ιστορικό                                                                   Αρχείο Κεφαλονιάς, Αθήνα 1984

9. Παναγιωτοπούλου Μαρία,Κατάλογος Ναών και Μονών της Κεφαλονιάς στο τέλος του 18ου αιώνα, Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 6 Αργοστόλι 1994, εκδ. Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών

10. Τσιτσέλης Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα,τ. Α’ και Β’ Αθήνα 1904 και 1960

11. Τζουγανάτος Νικόλαος, Μελετήματα Ιστορίας και Λαογραφίας της Κεφαλονιάς ΈΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΛΕΙΒΑΘΩ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ 1996

12. Φωκάς Κοσμετάτος Μαρίνος, Δυο Δημαρχίες στο Αργοστόλι, Αργοστόλι 1983

13. Συλλεκτική έκδοση της Κοργιαλένειου Βιβλιοθήκης Η ΠΑΛΙΑ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΕΝΑΣ ΑΤΕΛΕΙΩΤΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ. Tόμος   πρώτος

14. Φωτογραφίες από το αρχείο του Κοργιαλένειου Λαογραφικού Μουσείου