Ξεκινάω την έρευνα για τα 40 παλικάρια εξαιτίας του χειρότερου πράγματος: του τοπικισμού. Όταν ασχολείσαι με το τραγούδι τόσα χρόνια και βρίσκεις κάποιο που λέει για τη Λιβαδειά, σε τρώει να βρεις τι συμβαίνει με αυτό. Γιατί υπάρχουν κάποιες ερμηνείες που δεν σε ικανοποιούν.
Υπάρχουν δύο ερμηνείες, αστείες και οι δύο. Η μια η δική μας. Οι Ρουμελιώτες λέμε ότι η Λιβαδειά που αναφέρεται στο τραγούδι είναι η γνωστή. Αλλά στο τραγούδι υπάρχει ένα λάθος. Τα 40 παλικάρια δεν πάνε στην Τριπολιτσά –τι να πάμε να κάνουμε άλλωστε εκεί;–, αλλά σε ένα γειτονικό χωριό, τα Τοπόλια (Τοπολιτσά). Αλλά ούτε κι εκεί μας λένε γιατί πάνε.
Εφευρίσκεται λοιπόν μια άλλη ιστορία. Υπάρχει ο καπετάν Ζαχαριάς στην Πελοπόννησο, προεπαναστατικός. Ένας άνθρωπος πολύ σκληρός. Δεν υπήρχε εθνική συνείδηση τότε. Αν είχες λεφτά, σε καθάριζε, είτε Τούρκος ήσουν είτε Ρωμιός. Αλλά επειδή υπήρχε η ανάγκη να βρίσκεται ένα άγαλμα σε κάθε πόλη για να αφήνουμε στεφάνι στις 25 Μαρτίου, όποιους πλιατσικολόγους είχαμε τους κάναμε ήρωες.
Ο καπετάν Ζαχαριάς λέγεται ότι είχε 40 παλικάρια κάποια περίοδο. Και στήσανε την ιστορία ότι υπήρχε μια Λιβαδειά (που δεν υπάρχει) στην Πελοπόννησο. Μετά είπαν ότι ήταν μια περιοχή που τη λένε Λιβάδια με πολλά χωριουδάκια και από εκεί συγκεντρωθήκανε τα 40 παλικάρια για να πάνε στην Τριπολιτσά. Στήσανε δηλαδή ένα παραμύθι.
Τα δημοτικά τραγούδια διασώζουνε γεγονότα, είναι η προφορική παράδοση. Η οποία ήταν πάντα σε αντιδικία με τη γραπτή των καλαμαράδων. Ψάχνοντας βρίσκω έναν χάρτη που με το τοπωνύμιο Λιβαδειά χαρακτηρίζει όλη τη Ρούμελη, την ανατολική Στερεά. Ο Κλοντ Φοριέλ (Claude Charles Fauriel) γράφει ότι η Λιβαδειά έχει πολλά αρματολίκια μαζί με τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την Ήπειρο. Άρα μιλάει όχι για μια πόλη, αλλά για μια περιοχή. Σκέφτομαι ότι αυτή πρέπει να είναι η Λιβαδειά.
Κάποια στιγμή διάβασα τη βιογραφία του Λόρδου Βύρωνα. Εκεί είδα ότι τα 40 παλικάρια υπήρχαν ως ομάδα. Τα συνάντησε ο Βύρωνας στην Άσσο της Κεφαλλονιάς. Ήταν 40 Σουλιώτες με τρεις αρχηγούς, τον Τζαβέλα, τον Φωτομάρα και τον Δράκο. Πολλές λίρες κουβαλούσε ο λόρδος, τους πήρε για φρουρά. Μέχρι που τους ξαπόστειλε.
Η πρώτη καταγραφή του τραγουδιού γίνεται στη Σμύρνη από τον Νικόλαο Φαρδύ. Στο τέλος του τραγουδιού, που καταγράφεται ολόκληρο, βάζουν φυλακή τα παλικάρια, γιατί αν και ο γέροντας τους είχε πει «προσέξτε τα γλυκά κρασιά και τα κορίτσια», αυτοί παραβήκανε τις οδηγίες του. Το έμαθε ο γέροντας, ζώνεται τ’ άρματα και πήγε να ζητήσει να βγουν. Ο Τούρκος τον ρωτάει ποιος είναι. «Εγώ είμαι ο Τζαβέλας». Λέει το όνομα.
Κάποια στιγμή είδα έναν δίσκο του 1927 που τιτλοφορούνταν Τζαβέλας. Δεν είχα υπόψη ότι υπάρχει τραγούδι γι’ αυτόν. Βάζω το πικάπ και ακούω το Σαράντα παλικάρια από τη Λειβαδιά. Σκέφτομαι ότι έχουν κάνει λάθος στην ετικέτα. Ο τενόρος Βλαχόπουλος τραγουδιστής, Πελοποννήσιος. Ξανά ύστερα από λίγο καιρό βρίσκω άλλον Πελοποννήσιο να τραγουδά τον Τζαβέλα, το ίδιο τραγούδι. Δεν μπορεί να έχει γίνει λάθος. Μετά βρήκα και παρτιτούρες Τζαβέλας – 40 παλικάρια.
Εδώ σκέφτηκα ότι υπάρχει σύνδεση των 40 παλικαριών με τους 40 Σουλιώτες. Και πότε κατεβήκανε μαζικά στον Μοριά Ρουμελιώτες και Σουλιώτες; Στον εμφύλιο πόλεμο. Αν έκαναν ο Καραϊσκάκης ο Γκούρας, ο Μακρυγιάννης αυτά τα όργια που λένε στον εμφύλιο, φαντάσου τι θα έκαναν αυτοί οι σκληροί Σουλιώτες που πήγαν εκεί με την εντολή «μπείτε και πάρτε τους όσα έχουν πάρει από τους Τούρκους». Κόβανε τα δάχτυλα για να πάρουν τα δαχτυλίδια, όπως έκαναν ο Κολοκοτρώνης με την Μπουμπουλίνα στις χανούμισσες όταν μπήκαν στην Τριπολιτσά.
Νομίζω, αυτό είναι το γενικότερο νόημα του τραγουδιού. Μάλλον λειτουργεί ως παράδειγμα προς αποφυγή. Αλλά δεν μας αρέσει να ακούμε τέτοια. Είμαστε ένδοξοι εμείς οι Έλληνες, αστράφτουνε τ’ άρματά μας.
•••
Ο Αντώνης Κόντος είναι συγγραφέας του βιβλίου Τα σαράντα παλικάρια από τη Λιβαδειά. (Μια νέα εκδοχή) Και ο ρόλος των λαογράφων (Λιβαδειά 2022)
Αφήγηση στον Παναγιώτη Φρούντζο
Κεντρική φωτογραφία
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου
Στο φρούριο της Άσσου υπήρχαν πράγματι Σουλιώτες που τους είχαν κουβαλήσει πλοιάρια από την Πρέβεζα με τη συνοδεία πλοίων του Αγγλικού στόλου κατόπιν της τότε συνθηκολόγησής τους.
Υπάρχει και περιοχή εντός αυτού αναφερόμενη ως Σουλιώτικα και από πληροφορίες μου η εκκλησιαστική ενορία τους ήταν στη Παναγία του βράχου μετά νεκροταφείου, που ήταν κτισμένη στο λαιμό της χερσονήσου.
Ο Βύρωνας όσο καιρό καθόταν στη Κεφαλλονιά φυσικά μελετούσε από πλευράς ασφάλειάς το ταξίδι του προς το Μεσολόγγι και σίγουρα είχε στείλει κάποιο τμήμα Σουλιωτών εκεί να τον περιμένουν.
Από επιστολή του φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο Δράκος ήταν ήδη εκεί όταν ο Βύρωνας ξεκίνησε το ταξίδι προς Μεσολόγγι.
Τώρα αν ήταν αυτά τα 40 παλικάρια του τραγουδιού θέλει ψάξιμο.
Σπ. Ρόκκος