Οι πρόωρες εκλογές του Μαΐου του 1967 απείχαν κάτι λιγότερο από 40 ημέρες, αλλά το πρωινό της 21ης Απριλίου έμελλε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Ένα πρωινό διαφορετικό από όλα όσα είχαν προηγηθεί και μεσολαβήσει από την αποχώρηση των Γερμανών και τη λήξη του εμφυλίου πολέμου μέχρι εκείνη την αποφράδα ημέρα. Την ημέρα που τα τανκς βγήκαν ξανά στους δρόμους της Αθήνας και η ανατριχιαστική φωνή του Γεωργίου Παπαδόπουλου μπήκε στη ζωή των Ελλήνων.
Η δημοκρατία είχε μπει σε γύψο, για το… καλό της, σύμφωνα με τον δικτάτορα που θα καθόριζε τη μοίρα του έθνους για τα επόμενα 7 χρόνια.
Οι συνταγματάρχες πρόλαβαν τους στρατηγούς, εκμεταλλεύθηκαν τις πολιτικές έρριδες της εποχής, τον αδύναμο νεαρό βασιλιά και αξιοποίησαν στο έπακρο την εμμονή των ΗΠΑ με τον κομμουνιστικό κίνδυνο.
Οι πρωταγωνιστές..
Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, στο στρατό έφθασε μέχρι τον βαθμό του συνταγματάρχη, ως πραξικοπηματίας, όμως, έχρισε τον εαυτό του, υπουργό, πρωθυπουργό, αντιβασιλέα και πρόεδρο δημοκρατίας. Πολέμησε τους Ιταλούς στο αλβανικό μέτωπο, στην κατοχή είχε διπλό ρόλο συμμετέχοντας στα τάγματα ασφαλείας αλλά ως πληροφοριοδότης των συμμάχων και φυσικά συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο. Τιμήθηκε με χρυσό αριστείο ανδρείας, μετάλλιο εξαίρετων πράξεων και πολεμικό σταυρό. Κατά τη δεκαετία του ’50 υπηρέτησε σε διάφορες μονάδες σε υψηλή θέση και μετεκπαιδεύτηκε στις ΗΠΑ. Την 1η Ιουλίου του 1973 σε άρθρο της εφημερίδας Observer εμφανίστηκε ο ισχυρισμός από ανώνυμη πηγή της εφημερίδας ότι ο Παπαδόπουλος ήταν έμμισθος πράκτορας της CIA. Στο άρθρο του Observer παραπέμπει και το άρθρο του Political Science quarterly, vol 89, 3-4, 1974 Σε επίσημη ακρόαση στην Αμερικάνικη Γερουσία, η CIA αρνήθηκε ότι ο Γ. Παπαδόπουλος υπήρξε ποτέ πράκτοράς της, και ισχυρίστηκε ότι η οποιαδήποτε σχέση είχαν αυτή ήταν στα πλαίσια της πάγιας συνεργασίας (από την εποχή του εμφυλίου πολέμου) CIA και ΚΥΠ την περίοδο που ο Παπαδόπουλος υπηρετούσε στην ΚΥΠ. Στην ίδια ακρόαση ενώπιον της Γερουσίας ο διευθυντής της CIA ισχυρίστηκε ότι ο Παπαδόπουλος ουδέποτε εκπαιδεύτηκε στις ΗΠΑ από την CIA.
Ο Στυλιανός Γ. Παττακός έλεγε πως καταγόταν από κλάδο της βυζαντινής οικογένειας των Σκορδιλών. Ξεκίνησε τη στρατιωτική του καριέρα ως υπαξιωματικός και εισήλθε στην Σχολή Ευελπίδων το 1934, απ’ όπου αποφοίτησε το 1937 με το βαθμό του ανθυπιλάρχου (ανθυπολοχαγού Ιππικού). Συμμετείχε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο ως διοικητής ίλης της 11ης Ομάδος Αναγνωρίσεως της 11ης Μεραρχίας Πεζικού, ενώ κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν μέλος της αντιστασιακής οργάνωσης «Όμηρος».Έλαβε μέρος στα Δεκεμβριανά, συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο ως διοικητής της ίλης αρμάτων μάχης Κένταυρος σε αρκετά σημεία της Βόρειας Ελλάδας και παρασημοφορήθηκε με τρία αριστεία ανδρείας, επτά πολεμικούς σταυρούς, δύο μετάλλια εξαίρετων πράξεων καθώς και με όλα τα προβλεπόμενα σε καιρό ειρήνης μετάλλια και παράσημα. Στη συνέχεια σπούδασε στη Σχολή Πολέμου και κατάφερε να φτάσει μέχρι τον βαθμό του ταξιάρχου, αναλαμβάνοντας τη διοίκηση του Κέντρου Εκπαιδεύσεως Τεθωρακισμένων με έδρα το Γουδή.
Ο Νικόλαος Μακαρέζος εκτός της στρατιωτικής του καριέρας είχε σπουδάσει οικονομικές και πολιτικές επιστήμες και είχε 3 πανεπιστημιακά πτυχία από την A.Σ.O.E.E. από την Πάντειο και από την Ανωτάτη Σχολή Βιομηχανικών Σπουδών. Πήρε μέρος στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έλαβε τον βαθμό του συνταγματάρχη. Διετέλεσε υπουργός Συντονισμού και αντιπρόεδρος στις περισσότερες από τις επόμενες δικτατορικές κυβερνήσεις και ήταν υπεύθυνος για την οικονομία της χώρας. Παραιτήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 1973.
Το ιστορικό υπόβαθρο…
Μετά τον Εμφύλιο του 1946-49 ήταν διάχυτος ο φόβος της επικράτησης του κομμουνισμού παρά την ήττα του ΔΣΕ και την εξορία των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ. Οι κυβερνήσεις λάμβαναν μέτρα όπως η απαγόρευση του ΚΚΕ, η εκτόπιση αντιφρονούντων κ.λπ. Ορισμένοι αξιωματικοί στο στρατό, στην αστυνομία/χωροφυλακή, στην ΚΥΠ και αλλού θεωρούσαν ότι οι πολιτικοί δε λάμβαναν αρκετά μέτρα ή ότι δεν ήταν αρκετά ικανοί να αποτρέψουν τον κίνδυνο και είχαν ουσιαστικά αυτονομίσει τη δράση τους, δημιουργώντας το λεγόμενο «παρακράτος».
Οι κυβερνήσεις της εποχής κατά τις δεκαετίες ’50 και ’60 δε στάθηκε δυνατόν να ελέγξουν αυτούς τους παρακρατικούς μηχανισμούς είτε διότι δεν αντιλαμβάνονταν τη σοβαρότητα του κινδύνου για τη δημοκρατία, είτε διότι πολλές φορές τα ανάκτορα παρενέβαιναν υπέρ τους, νομίζοντας ότι οι παρακρατικοί είναι ως επί το πλείστον ορκισμένοι φιλομοναρχικοί. Δείγματα της δράσης των παρακρατικών ήταν το σχέδιο «Περικλής», ως ένα βαθμό η «βία και νοθεία» στις εκλογές του 1961 και η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη το 1963.
Η δράση των αντιδημοκρατικών ακροδεξιών ομάδων αυτών εντάθηκε μετά τη νίκη στις εκλογές του 1963 της Ενώσεως Κέντρου με αρχηγό τον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος ήταν μεν αντικομμουνιστής, πίστευε όμως ότι η πολιτική διώξεων κατά των κομμουνιστών μάλλον τους ενίσχυε παρά τους αποδυνάμωνε. Οι πραξικοπηματίες φοβούνταν την πιθανότητα νέας νίκης της Ενώσεως Κέντρου στις προσεχείς εκλογές. Μια νίκη της θα σήμαινε ενίσχυση της πτέρυγας του Ανδρέα Παπανδρέου και πιθανή κάθαρση του στρατεύματος από τα υπερδεξιά στοιχεία.
Κωνσταντίνος: Ο μοιραίος άνθρωπος…
Στο πρωτοχρονιάτικο διάγγελμά του για το 1966, ο νεαρός τότε μονάρχης δήλωσε ότι “ο κομμουνισμός αποτελεί μίασμα γεννηθέν έξω της Ελλάδος, εμπνεόμενον και κινούμενον έξωθεν. Ηθική του είναι το ψεύδος και η προδοσία. Μολύνει και καθιστά ανύποπτον εχθρόν της Πατρίδος πάντα ερχόμενον εις επαφήν με αυτόν, άτομον ή ομάδα, πάντα καλόν Έλληνα, μη διαβλέποντα τον κίνδυνον”.
Το ντόμινο των γεγονότων που οδήγησαν στη δικτατορία…
Η Ένωση Κέντρου είχε νικήσει στις βουλευτικές εκλογές του 1964 με ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ιστορία των ελληνικών εκλογών (52,72%) και ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση με 171 βουλευτές. Αφορμή για την παραίτησή του από την πρωθυπουργία τον Ιούλιο του 1965 υπήρξε η διαμάχη του με τον τότε βασιλιά Κωνσταντίνο για το πρόσωπο του υπουργού Εθνικής Άμυνας και την αλλαγή του αρχηγού ΓΕΣ.
Η συνάντηση του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, αργά το απόγευμα της 15ης Ιουλίου του 1965, δεν διήρκεσε περισσότερο από ένα τέταρτο της ώρας. Τα πάντα ήταν προαποφασισμένα και από τις δύο πλευρές. “Επήλθε διαφωνία. Αύριο θα υποβάλω παραίτησιν και θα προβώ εις ανακοινώσεις”, δήλωσε ο πρωθυπουργός προς τους δημοσιογράφους εξερχόμενος του ανακτόρου της Ηρώδου του Αττικού.
Ο νεαρός μονάρχης, όμως, δεν ήταν διατεθειμένος να του αφήσει αυτό το περιθώριο κινήσεων. Πριν φθάσει ο Γεώργιος Παπανδρέου στην κατοικία του, στο Καστρί Αττικής, ο πρόεδρος της Βουλής και ηγετικό στέλεχος της Ένωσης Κέντρου Γεώργιος Αθανασιάδης – Νόβας, ο οποίος περίμενε ήδη σε κάποιο δωμάτιο των ανακτόρων κατά τη διάρκεια της συνάντησης Κωνσταντίνου-Παπανδρέου, έλαβε από τον βασιλιά την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης και λίγα λεπτά αργότερα, στις 20:25, ενώπιον του αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου, ορκίστηκε τριμελές κυβερνητικό κλιμάκιο, με τον Γ. Αθανασιάδη-Νόβα πρωθυπουργό, τον Σταύρο Κωστόπουλο υπουργό Άμυνας και τον ναύαρχο Ιωάννη Τούμπα υπουργό Δημόσιας Τάξης.
Η δήλωση του παραιτηθέντος πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου ήταν εξαιρετικά σκληρή και δεν άφησε κανένα περιθώριο συμβιβασμού:
“Συνετελέσθη σήμερον παραβίασις του πολιτεύματος. Η κυβέρνησις του λαού εξηναγκάσθη εις παραίτησιν. Και εκλήθη να κυβερνήση μία ομάς προδοτών της Ενώσεως Κέντρου. Αρχίζει από σήμερον νέος ανένδοτος αγών υπέρ της δημοκρατίας”.
Η κυβέρνηση των “αποστατών” προχώρησε μαζικές εκκαθαρίσεις αξιωματικών πιστών στην Ένωση Κέντρου, με πρόσχημα και τις ανακρίσεις για τον ΑΣΠΙΔΑ, και προώθησε σε θέσεις-κλειδιά ακροδεξιούς αξιωματικούς, πολλοί εκ των οποίων έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, ενώ άλλοι προετοίμαζαν ενεργά το “πραξικόπημα των στρατηγών”, το οποίο δεν πρόλαβε να εκδηλωθεί.
Η CIA ήξερε…
Όπως αποκαλύπτεται από μία σημαντική έκθεση της CIA από την Αθήνα, με ημερομηνία 7 Μαρτίου 1966, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος διερεύνησε και πάλι τη δυνανότητα πραξικοπήματος τον Φεβρουάριο του 1966:
“Λίγο πριν από τη συγκέντρωση της Ένωσης Κέντρου στην Αθήνα στις 16 Φεβρουαρίου 1966, ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος ήρθε στην Αθήνα και επικοινώνησε με τους άλλους συνταγματάρχες. Συζήτησαν το ενδεχόμενο οργάνωσης πραξικοπήματος εφόσον κρινόταν αναγκαίο για να αποτραπούν εκδηλώσεις βίας που θα προκαλούνταν από την ΕΔΑ ή και τον Γεώργιο Παπανδρέου κατά τη συγκέντρωση”.
Τέτοια ανάγκη όμως δεν παρουσιάστηκε καθώς τα μεγάλα πλήθη που συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Κλαυθμώνος για να εορτάσουν τα δύο χρόνια από την εκλογική νίκη της Ένωσης Κέντρου και να ακούσουν τον Γεώργιο Παπανδρέου υπάκουσαν στην εντολή του: “Θα διαλυθείτε ησύχως”.
Υποτίμησε τον κίνδυνο ο Γέρος της Δημοκρατίας…
Ο Γεώργιος Παπανδρέου αγνοούσε την έκταση των κινήσεων προετοιμασίας πραξικοπήματος. Αντιθέτως, η προαναφερθείσα έκθεση της CIA δίνει πολύ καλύτερη εικόνα των κινήσεων αυτών:
“Οι κάτωθι αξιωματικοί – μέλη της συνωμοτικής ομάδας επέστρεψαν πρόσφατα στην περιοχή της Αττικής:
Ο αντισυνταγματάρχης Κώστας Παπαδόπουλος, αδελφός του Γεωργίου, τοποθετήθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου του 1966 αρχηγός του συντάγματος στον Διόνυσο.
Ο αντισυνταγματάρχης Δημήτρης Σταματελόπουλος διορίστηκε διοικητής του συντάγματος της Αγίας Παρασκευής, στα μέσα Οκτωβρίου του 1965.
Ο αντισυνταγματάρχης Αντώνιος Μέξης αναμένεται να αναλάβει σύντομα τη διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα.
Ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Λαδάς είναι τώρα διοικητής της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΕΣΑ) που εδρεύει στο αρχηγείο Στρατού.
Ο αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Ιωαννίδης αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα.
Ο αντισυνταγματάρχης Θεόδωρος Πατσούρος αναμένεται να αναλάβει τη διοίκηση μονάδας διαβιβάσεων στην Αθήνα.
Ο αντισυνταγματάρχης Μιχάλης Ρουφογάλης τοποθετήθηκε προσωρινά επικεφαλής του τμήματος ασφαλείας της ΚΥΠ αλλά αναμένεται να αναλάβει σύντομα τον Α κλάδο της υπηρεσίας.
Ο αντισυνταγματάρχης Αντώνιος Λέκας αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση μονάδας στην Αθήνα”.
Όλοι οι αναφερόμενοι αξιωματικοί στην έκθεση της CIA έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στο πραξικόπημα και διετέλεσαν στελέχη του δικτατορικού καθεστώτος
Η κόντρα Ανδρέα- Γιώργου Παπανδρέου…
Η προσπάθεια του Γέρου της Δημοκρατίας να ισορροπήσει προκάλσε την αντίδραση του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος διαχώρισε τη θέση του ανοιχτά τον Δεκέμβριο του 1966:
“Με άπειρο σεβασμό για τον αρχηγό της Ενώσεως Κέντρου, τον μεγάλο δημοκράτη, τον ηγέτη των δύο Ανένδοτων αγώνων για τη δημοκρατία, την πρόοδο και την εθνική μας υπερηφάνεια και με άπειρη στοργή και αγάπη για τον πατέρα μου, του απευθύνω έκκληση να αναθεωρήσει την πρόθεσή του να υποστηρίξει το βασιλικό κατασκεύασμα που πρόκειται να παρουσιασθεί στη Βουλή… Η Κίρκη δεν πρέπει να αφεθεί να μαγέψει όλους τους δημοκράτες. Η Ελλάδα δεν πρέπει να χάσει άλλους Οδυσσείς. Υπερψήφιση της κυβερνήσεως Παρασκευοπούλου ισοδυναμεί με πλήρη γελοιοποίηση των θέσεων της Ενώσεως Κέντρου. Σημαίνει υιοθέτηση των θέσεων της Δεξιάς”.
Η απάντηση του Γεωργίου Παπανδρέου ήταν ξεκάθαρη: “Εάν μετά την απόφασιν της πλειοψηφίας του κόμματος υπάρχουν βουλευταί επιμένοντες εις την διαφωνίαν των, τίθενται αυτομάτως εκτός κόμματος”.
Και οι στρατηγοί πιάστηκαν στον ύπνο…
Στο μεταξύ, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα από αμερικανικά έγγραφα, από τα μέσα του 1966 ο αρχηγός ΓΕΣ Γρ. Σπαντιδάκης και έντεκα αντιστράτηγοι έδωσαν την έγκρισή τους να καταστρωθεί ένα σχέδιο πραξικοπήματος, με τον στρατό να καταλαμβάνει την εξουσία, να διαλύει τη Βουλή και να διορίζει πρωθυπουργό τον Παναγιώτη Πιπινέλη. Ο Κωνσταντίνος είχε δώσει την έγκρισή του για την κατάρτιση του σχεδίου αυτού, αλλά προτιμούσε να αναλάβει ο ίδιος την πρωθυπουργία του δικτατορικού καθεστώτος, αναφέρουν τα αμερικανικά έγγραφα, που είχαν ως προέλευσή τους βρετανικές πηγές, οι οποίες με τη σειρά τους είχαν πληροφορηθεί τα σχέδια απευθείας από αξιωματικούς που συμμετείχαν στη συνωμοσία.
Το ξήλωμα του πουλόβερ…
Η δικακτορία διήρκεσε εφτά χρόνια. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου προκάλεσε μια σειρά γεγονότων που έβαλαν ένα απότομο τέλος στις προσπάθειες του Γεώργιου Παπαδόπουλου για επιφανειακή φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος της Χούντας. Ο ταξίαρχος Δημήτριος Ιωαννίδης, ένας δυσαρεστημένος αδιάλλακτος χουντικός, χρησιμοποίησε την εξέγερση ως πρόφαση για να αποκαταστήσει τη δημόσια τάξη, και οργάνωσε πραξικόπημα με το οποίο ανατράπηκε ο Παπαδόπουλος και η κυβέρνηση Μαρκεζίνη, στις 25 Νοεμβρίου 1973.
Με την επιβολή στρατιωτικού νόμου, η νέα χούντα διόρισε τον στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τον οικονομολόγο Αδαμάντιο Ανδρουτσόπουλο Πρωθυπουργό, αν και ο Ιωαννίδης παρέμεινε ο ισχυρός άνδρας των παρασκηνίων.
Το τέλος…
Στις 24 Ιουλίου 1974, η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο ανάγκασε το καθεστώς της χούντας του Ιωαννίδη ο οποίος είχε ανατρέψει τον Παπαδόπουλο, να εγκαταλείψει την εξουσία. Η Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων, με το Δ΄ ψήφισμα στις 8 Ιανουαρίου 1975 χαρακτήρισε την κίνηση της 21ης Απριλίου 1967 πραξικόπημα. Οι τρεις πρωταίτιοι καταδικάστηκαν σε θάνατο ως στασιαστές, ποινή που μετατράπηκε σε ισόβια με απόφαση της κυβέρνησης Καραμανλή.
Η επόμενη μέρα: Η Γ’ Ελληνική Δημοκρατία…
Η ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία έχει σαν αφετηρία την 24η Ιουλίου 1974, ημέρα που ο Κ. Καραμανλής επέστρεψε στην Ελλάδα και σχημάτισε κυβέρνηση, μετά από πρόσκληση του στρατηγού Γκιζίκη. Τα σημαντικότερα γεγονότα της μετάβασης υπήρξαν η νομιμοποίηση του ΚΚΕ τον Σεπτέμβριο, οι πρώτες ελεύθερες εκλογές τον Νοέμβριο, το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου, η έγκριση του νέου συντάγματος τον Ιούνιο του επόμενου έτους και η δίκη των πρωταίτιων της 21ης Απριλίου τον Ιούλιο- Αύγουστο του 1975.
