Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία εμποδίζει τα σιτηρά να φύγουν από το «αρτοποιείο του κόσμου», όπως αποκαλείται η χώρα, και κάνουν τα τρόφιμα πιο ακριβά σε όλο τον κόσμο, απειλώντας να επιδεινώσουν τις ελλείψεις, την πείνα και την πολιτική αστάθεια σε πολλές χώρες.
Μαζί, η Ρωσία και η Ουκρανία εξάγουν σχεδόν το ένα τρίτο του παγκόσμιου σιταριού και κριθαριού, περισσότερο από το 70% του ηλιέλαιου και είναι κύριοι προμηθευτές καλαμποκιού. Η Ρωσία είναι ο κορυφαίος παραγωγός λιπασμάτων παγκοσμίως.
Οι τιμές των τροφίμων ήδη ανέβαιναν από πριν και η εισβολή έκανε τα πράγματα χειρότερα, εμποδίζοντας περίπου 20 εκατομμύρια τόνους ουκρανικών σιτηρών να φτάσουν στη Μέση Ανατολή, στη Βόρεια Αφρική και σε μέρη της Ασίας.
Επειτα από εβδομάδες διαπραγματεύσεων για ασφαλείς διαδρόμους εξόδου των σιτηρών από τα ουκρανικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας η πρόοδος που έχει σημειωθεί είναι ελάχιστη, με την πίεση να αυξάνεται καθώς φτάνει η καλοκαιρινή περίοδος συγκομιδής.
«Αυτό πρέπει να συμβεί τους επόμενους δύο μήνες αλλιώς ή θα είναι φρικτό», εξηγεί η Αννα Ναγκέρνι, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Σχολής Οικονομικών Επιστημών του Κιέβου. Οπως λέει, 400 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο βασίζονται στις ουκρανικές προμήθειες τροφίμων.
Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ προβλέπει ότι έως και 181 εκατομμύρια άνθρωποι σε 41 χώρες θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν επισιτιστική κρίση ή χειρότερα επίπεδα πείνας φέτος.
Πώς έχει η κατάσταση
Συνήθως, το 90% του σιταριού και άλλων σιτηρών από τα χωράφια της Ουκρανίας αποστέλλονται στις παγκόσμιες αγορές δια θαλάσσης, αλλά τώρα έχουν μπλοκαριστεί από τον ρωσικό αποκλεισμό στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.
Κάποια σιτηρά αναδρομολογούνται στη Ευρώπης σιδηροδρομικώς, οδικώς και μέσω ποταμών, αλλά η ποσότητα αυτή είναι μια σταγόνα στον ωκεανό σε σύγκριση με αυτές που διακινούνται διαμέσου των θαλάσσιων διαδρομών. Οι αποστολές καθυστερούν, επίσης, επειδή οι σιδηροδρομικές γραμμές της Ουκρανίας δεν ταιριάζουν με αυτές των γειτόνων της στα δυτικά.
Ο Ουκρανός αναπληρωτής υπουργός Γεωργίας, Μαρκιάν Ντμιτράσεβιτς, ζήτησε από τους βουλευτές της Ευρωπαϊκής Ενωσης βοήθεια για την εξαγωγή περισσότερων σιτηρών, συμπεριλαμβανομένης της ευρύτερης χρήσης ενός ρουμανικού λιμανιού στη Μαύρη Θάλασσα, της κατασκευής περισσότερων τερματικών σταθμών για φορτία στον ποταμό Δούναβη και της μείωσης της γραφειοκρατίας για τη διέλευση εμπορευμάτων από τα πολωνικά σύνορα.
Αλλά αυτό σημαίνει ότι το φαγητό είναι ακόμα πολύ μακριά από αυτούς που το χρειάζονται.
«Τώρα πρέπει να κάνεις τον γύρο της Ευρώπης για να επιστρέψεις στη Μεσόγειο. Πραγματικά αυτό έχει προσθέσει ένα απίστευτο κόστος στα ουκρανικά σιτηρά», τονίζει ο Τζόζεφ Γκλόμπερ, ανώτερος ερευνητής στο Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνας για την Πολιτική Τροφίμων στην Ουάσιγκτον.
Η Ουκρανία μπόρεσε να εξάγει μόνο 1,5-2 εκατομμύρια τόνους σιτηρών τον πρώτο μήνα μετά την έναρξη του πολέμου, πολύ κάτω από τα 6 εκατομμύρια τόνους που εξάγει κανονικά.
Ούτε τα ρωσικά σιτηρά «ταξιδεύουν». Η Μόσχα υποστηρίζει ότι οι δυτικές κυρώσεις στις τραπεζικές και ναυτιλιακές της βιομηχανίες καθιστούν αδύνατη την εξαγωγή τρόφιμων και λιπασμάτων και αποθαρρύνουν τις ξένες ναυτιλιακές από το να τα μεταφέρουν. Ρώσοι αξιωματούχοι επιμένουν να αρθούν οι κυρώσεις για να φτάσει το σιτάρι στις παγκόσμιες αγορές.
Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, και άλλοι δυτικοί ηγέτες λένε, ωστόσο, ότι οι κυρώσεις δεν αγγίζουν τα τρόφιμα.
Τι λένε τα δύο στρατόπεδα
Η Ουκρανία κατηγορεί τη Ρωσία ότι βομβαρδίζει γεωργικές υποδομές, καίει χωράφια, κλέβει σιτηρά και προσπαθεί να τα πουλήσει στη Συρία αφού ο Λίβανος και η Αίγυπτος αρνήθηκαν να τα αγοράσουν. Δορυφορικές εικόνες που καταγράφηκαν στα τέλη Μαΐου από τη Maxar Technologies έδειχναν πλοία με ρωσική σημαία σε λιμάνι της Κριμαίας να φορτώνονται με σιτηρά και στη συνέχεια να ελλιμενίζονται στη Συρία με ανοιχτές τις καταπακτές τους.
Ο Ουκρανός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, λέει ότι η Ρωσία έχει προκαλέσει παγκόσμια επισιτιστική κρίση. Η Δύση συμφωνεί, με αξιωματούχους όπως ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Σαρλ Μισέλ, και ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Αντονι Μπλίνκεν, να λένε ότι η Ρωσία χρησιμοποιεί τα τρόφιμα ως «όπλο».
Η Ρωσία, από την πλευρά της, λέει ότι οι εξαγωγές μπορούν να ξαναρχίσουν μόλις η Ουκρανία αφαιρέσει τις νάρκες από τη Μαύρη Θάλασσα και τα πλοία που φθάνουν εκεί μπορούν να ελεγχθούν για όπλα.
Ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, υποσχέθηκε ότι η Μόσχα δεν θα «καταχραστεί» το ναυτικό της πλεονέκτημα και «θα λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσει ότι τα πλοία μπορούν να φεύγουν από εκεί ελεύθερα». Ουκρανοί και δυτικοί αξιωματούχοι αμφιβάλλουν για αυτό.
Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, δήλωσε αυτή την εβδομάδα ότι μπορεί να είναι δυνατή η δημιουργία ασφαλών διαδρόμων χωρίς την ανάγκη εκκαθάρισης των θαλάσσιων ναρκών, επειδή είναι γνωστή η τοποθεσία των εκρηκτικών μηχανισμών.
Ο Ντμιτράσεβιτς είπε στους υπουργούς Γεωργίας της ΕΕ αυτή την εβδομάδα ότι η μόνη λύση είναι «να νικήσουμε τη Ρωσία και να ξεμπλοκάρουμε τα λιμάνια». «Κανένα άλλο προσωρινό μέτρο, όπως οι ανθρωπιστικοί διάδρομοι, δεν θα αντιμετωπίσει το ζήτημα», επισήμανε.
Πώς φτάσαμε ως εδώ
Οι τιμές των τροφίμων αυξάνονταν ήδη πριν από την εισβολή, λόγω διαφόρων παραγόντων όπως οι κακές καιρικές συνθήκες, η πενιχρή σοδειά και οι μειωμένες προμήθειες, τη στιγμή που η παγκόσμια ζήτηση ανέκαμψε έντονα από την πανδημία του κορονοϊού.
Η φτωχή συγκομιδή σιταριού πέρυσι στις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά, μια ξηρασία που έπληξε τις καλλιέργειες σόγιας στη Βραζιλία ήταν μεταξύ των παραγόντων αυτών. Το Κέρας της Αφρικής, εξαιτίας της διαρκώς επιδεινούμενης κλιματικής κρίσης, αντιμετωπίζει μια από τις χειρότερες ξηρασίες των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών, ενώ ένα κύμα καύσωνα-ρεκόρ στην Ινδία τον Μάρτιο μείωσε τις σοδειές του σιταριού.
Ολα αυτά, μαζί με το αυξανόμενο κόστος στα καύσιμα και τα λιπάσματα, εμπόδισε άλλες μεγάλες χώρες παραγωγής σιτηρών να καλύψουν τα κενά.
Ποιοι πλήττονται περισσότερο
Η Ουκρανία και η Ρωσία εξάγουν κυρίως βασικά προϊόντα σε αναπτυσσόμενες χώρες που είναι πιο ευάλωτες σε αυξήσεις κόστους και ελλείψεις.
Χώρες όπως η Σομαλία, η Λιβύη, ο Λίβανος, η Αίγυπτος και το Σουδάν εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το σιτάρι, το καλαμπόκι και το ηλιέλαιο από τα δύο αντιμαχόμενα έθνη.
«Το βάρος επωμίζονται οι πολύ φτωχοί», λέει ο Γκλόμπερ. «Αυτή είναι μια ανθρωπιστική κρίση, χωρίς αμφιβολία».
Εκτός από την απειλή της πείνας, οι αυξανόμενες τιμές των τροφίμων κινδυνεύουν να δημιουργήσουν πολιτική αστάθεια σε τέτοιες χώρες. Ηταν, υπενθυμίζεται, μια από τις αιτίες της λεγόμενης «Αραβικής Ανοιξης» και υπάρχουν ανησυχίες για επανάληψη όμοιων φαινομένων.
Οι κυβερνήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών πρέπει είτε να αφήσουν τις τιμές των τροφίμων να αυξηθούν είτε να επιδοτήσουν το κόστος, διευκρινίζει ο Γκλόμπερ.
Μια μετρίως ευημερούσα χώρα όπως η Αίγυπτος, ο κορυφαίος εισαγωγέας σιταριού στον κόσμο, μπορεί να αντέξει οικονομικά να απορροφήσει υψηλότερο κόστος τροφίμων. Αλλά φτωχές χώρες, όπως η Υεμένη ή χώρες στο Κέρας της Αφρικής, θα χρειαστούν πραγματικά ανθρωπιστική βοήθεια.
Οι τιμές για βασικά είδη όπως το σιτάρι και το μαγειρικό λάδι σε ορισμένες περιπτώσεις υπερδιπλασιάζονται, ενώ εκατομμύρια ζώα που χρησιμοποιούν οι οικογένειες στις χώρες αυτές για το γάλα και το κρέας τους έχουν πεθάνει. Στο Σουδάν και την Υεμένη, η σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας ήρθε σαν «κερασάκι στην τούρτα» των χρόνιων εσωτερικών κρίσεων.
Η UNICEF προειδοποίησε για μια «έκρηξη θανάτων παιδιών» εάν ο κόσμος επικεντρωθεί μόνο στον πόλεμο στην Ουκρανία και δεν δράσει. Οι υπηρεσίες του ΟΗΕ υπολόγισαν ότι περισσότεροι από 200.000 άνθρωποι στη Σομαλία αντιμετωπίζουν «καταστροφική πείνα και λιμοκτονία», περίπου 18 εκατομμύρια Σουδανοί θα βιώσουν οξεία πείνα μέχρι τον Σεπτέμβριο και 19 εκατομμύρια άνθρωποι στην Υεμένη αντιμετωπίζουν επισιτιστική ανασφάλεια φέτος.
Οι τιμές του σιταριού έχουν αυξηθεί σε ορισμένες από αυτές τις χώρες έως και 750%.
«Γενικά, όλα έχουν γίνει ακριβά. Είτε πρόκειται για νερό, είτε για φαγητό», επισημαίνει ο Ζούστους Λίκου, σύμβουλος επισιτιστικής ασφάλειας στην ομάδα βοήθειας CARE, μετά από επίσκεψη στη Σομαλία πρόσφατα.
Ο Λίκου αποκαλύπτει ότι ένας πωλητής που πουλούσε μαγειρεμένα φαγητά στο δρόμο «δεν είχε λαχανικά ή ζωικά προϊόντα. Ούτε γάλα, ούτε κρέας. Ο καταστηματάρχης μας έλεγε ότι είναι εκεί μόνο για να είναι εκεί».
Στον Λίβανο, τα αρτοποιεία που συνήθιζαν να έχουν πολλά είδη ψωμιού τώρα πωλούν μόνο λεπτές πίτες για να μην ξοδεύουν πολύ αλεύρι.
Τι γίνεται για να βελτιωθεί η κατάσταση
Για εβδομάδες, ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες προσπαθούσε να πετύχει μια συμφωνία που θα ξεμπλόκαρε τις ρωσικές εξαγωγές σιτηρών και λιπασμάτων και θα επέτρεπε στην Ουκρανία να μεταφέρει εμπορεύματα από το βασικό λιμάνι της Οδησσού. Αλλά η πρόοδος ήταν αργή.
Στο μεταξύ, μια τεράστια ποσότητα σιτηρών έχει κολλήσει σε ουκρανικά σιλό ή σε φάρμες. Και έρχονται κι άλλα- η συγκομιδή του χειμερινού σιταριού στην Ουκρανία ξεκινά σύντομα, ασκώντας μεγαλύτερη πίεση στις εγκαταστάσεις αποθήκευσης, παρόλο που ορισμένα χωράφια είναι πιθανό να παραμείνουν αθέριστα λόγω των μαχών που μαίνονται.
Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, λέει ότι εργάζεται με ευρωπαίους εταίρους σε ένα σχέδιο για την κατασκευή προσωρινών σιλό στα σύνορα της Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας – μια λύση που θα αντιμετωπίσει παράλληλα τις διαφορετικές σιδηροδρομικές γραμμές μεταξύ Ουκρανίας και Ευρώπης.
Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, τα σιτηρά μπορούν να μεταφερθούν στα σιλό και από εκεί οδικώς στην Ευρώπη ώστε στη συνέχεια να βρουν τον δρόμο τους στον ωκεανό προκειμένου να τα μεταφερθούν σε όλο τον κόσμο. Αλλά αυτό χρειάζεται χρόνο.
Η χωρητικότητα αποθήκευσης σιτηρών της Ουκρανίας έχει μειωθεί κατά 15 εκατομμύρια τόνους αφού τα ρωσικά στρατεύματα έχουν καταστρέψει ή καταλάβει σιλό και άλλους χώρους αποθήκευσης στα νότια και τα ανατολικά.
Τι κοστίζει περισσότερο
Η παγκόσμια παραγωγή σιταριού, ρυζιού και άλλων σιτηρών αναμένεται να φτάσει τους 2,78 δισεκατομμύρια τόνους το 2022, μειωμένη κατά 16 εκατομμύρια τόνους σε σχέση με το προηγούμενο έτος – η πρώτη μείωση σε τέσσερα χρόνια, σύμφωνα με εκτιμήσεις του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ.
Οι τιμές του σιταριού αυξήθηκαν κατά 45% τους πρώτους τρεις μήνες του τρέχοντος έτους σε σύγκριση με το προηγούμενο. Το φυτικό έλαιο έχει σημειώσει άλμα 41%, ενώ οι τιμές της ζάχαρης, του κρέατος, του γάλακτος και των ψαριών αυξήθηκαν επίσης σε διψήφια ποσοστά.
Οι αυξήσεις τροφοδοτούν ταχύτερο πληθωρισμό παγκοσμίως, καθιστούν τα σούπερ μάρκετ πιο ακριβά και αυξάνουν το κόστος για τους ιδιοκτήτες εστιατορίων, οι οποίοι αναγκάζονται με την σειρά τους αυξήσουν τις τιμές.
Ορισμένες χώρες αντιδρούν προσπαθώντας να προστατεύσουν τις εγχώριες προμήθειες. Η Ινδία έχει περιορίσει τις εξαγωγές ζάχαρης και σιταριού, ενώ η Μαλαισία διέκοψε τις εξαγωγές ζωντανών κοτόπουλων.
Το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνας για την Πολιτική Τροφίμων λέει ότι εάν οι ελλείψεις τροφίμων αυξηθούν όσο παρατείνεται ο πόλεμος, αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε περισσότερους περιορισμούς στις εξαγωγές, κάτι που θα ανέβαζε περαιτέρω τις τιμές.
Μια άλλη απειλή είναι το δυσεύρετο πλέον και δαπανηρό λίπασμα, που σημαίνει ότι τα χωράφια θα μπορούσαν να είναι λιγότερο παραγωγικά καθώς οι αγρότες το χρησιμοποιούν με φειδώ. Και η μειωμένη απόδοση των χωραφιών ενδέχεταθ να διαρκέσει για χρόνια.
