Γράφει ο Γιώργος Λακόπουλος
Τέτοιες μέρες πριν από μισό αιώνα. Σε ένα γραφείο στην λεωφόρου Πανεπιστημίου 57, συνεδριάζει το, άτυπο, εκτελεστικό Γραφείο του κόμματος που είχε ιδρύσει μόλις προ εβδομάδων ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ήταν οι Α. Τσοχατζόπουλος, Κ. Σημίτης, Σ. Καράγιωργας, Β. Φίλιας, Αγ. Σταγκος, Κ. Μανωλκίδης, Άσπα Μανδηλαρά, Θαν. Τσούρας. Ανάμεσά τους και μια νεαρή φοιτήτρια που από το ΠΑΚ Αγγλίας: η Βάσω Παπανδρέου.
Το όνομά της είχε αρχίσει να κυκλοφορεί όταν τα πρώτα μέλη του ΠΑΚ εξωτερικού που επέστρεφαν στην Ελλάδα με τη Μεταπολίτευση, λέγοντας ιστορίες για τη δράση τους. Οι περισσότεροι όμως στο ΠΑΣΟΚ την έβλεπαν για πρώτη φορά. Βάσω Παπανδρέου του Ανδρέα, έγραφε η ταυτότητα της.
«Μήπως είναι κόρη του;» απόρησαν μερικοί. Δεν ήταν κόρη του.
Έτσι μπήκε στο δημόσιο βίο της χώρας μια γυναίκα με ιδιαίτερη προσωπικότητα: λιγομίλητη και απόμακρη, αλλά προσηλωμένη στους στόχους της, εργατική και καταρτισμένη σε ό,τι αναλάμβανε.
Έμελλε να απασχολήσει τη δημοσιότητα και το ΠΑΣΟΚ στις επόμενες δεκαετίες και κάποια στιγμή να φράσει ως πιθανή διάδοχος του ιδρυτή. Με τον οποίο είχε από το Λονδίνο που πρωτογνωρίσθηκαν προσωπική σχέση, την οποία σεβάστηκαν όλες οι γενιές του ΠΑΣΟΚ.
H Βάσω Παπανδρέου και οι εκλογές του 1974
Πλην Λακεδαιμονίων, ένας από αυτούς ο Παρασκευάς Αυγερινός, ίσως το πιο εννοημένο στέλεχος όλων των εποχών, βρήκε στις «σημειώσεις του ημερολογίου του». Εκτός του ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου «υπέφερε από βαριάς μορφής κατάθλιψη» – και άλλες προσωπικές πληροφορίες, χωρίς να είναι ψυχίατρος – και ότι διατηρούσε και ερωτικές σχέσεις με τη Βάσω.
Για να μην ξεχαστούν, τα επανέλαβε και πρόσφατα σε μεγάλη φιλοκυβερνητική εφημερίδα. Με τη Βάσω σε κατάσταση μηδενικής επικοινωνίας με το περιβάλλον.
Πάντως ο εν λόγω συγγραφέας – είναι και γιατρός – παρά την ενδοκομματική πείρα του, δεν είχε συναίσθηση ότι αν δεν υπήρχε η Βάσω Παπανδρέου, ενδεχομένως το ΠΑΣΟΚ θα τέλειωνε το βράδυ των εκλογών του 1974. Τα αποτελέσματα ήταν κατώτερα των προσδοκιών του Α. Παπανδρέου και καθόλου αντίστοιχα με το ρεύμα που έδειχνε να διαμορφώνεται προεκλογικά.
«Μου χρωστάει ο Παπανδρέου»
Όταν τελείωσε η μετάδοση, μπήκε απογοητευμένος σε ένα αυτοκίνητο και πήγε σε ένα διαμέρισμα στους Αμπελοκήπους, όπου τον περίμενε η Βάσω Παπανδρέου. Εκεί κρίθηκε αν θα μείνει, ή αν θα πάρει το πρώτο αεροπλάνο, μαζί της, για το εξωτερικό. Συμφωνάμε τις πιο αξιόπιστες μαρτυρίες αυτή που τον εμπόδισε ήταν η Βάσω. Και ίσως αυτό εννοούσε πολλά χρόνια αργότερα όταν έλεγε σε φίλους της: «Μου χρωστάει ο Παπανδρέου».
Ο Αντώνης Λιβάνης
Η αλήθεια ήταν ότι η σχέση τους δεν ήταν περιστασιακή. Στα τέλη του 1978 – αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης πλέον – κάλεσε στο Καστρί τον Αντ. Λιβάνη και τον Μ. Κουτσόγιωργα και τους ανακοίνωσε ότι θα πάρει διαζύγιο για να τη παντρευτεί. Αντέδρασαν και οι δυο: «Ανδρέα κανείς δεν γίνεται Πρωθυπουργός στην Ελλάδα με διαζύγιο». Ακόμη πιο σκληρή ήταν αργότερα η αντίδραση στου Γιάννη Αλευρά. «Αν επιμένεις εγώ θα φύγω από το κόμμα».
Η «πέτρα του σκανδάλου»
Το ΠΑΣΟΚ αναστατώθηκε… Μερικοί θερμόαιμοι του ΠΑΚ απειλούσαν ακόμη και να την… απαγάγουν για να το προστατεύουν. Ο Κουτσόγιωργας με το Γιάννη Σκουλαρίκη, μόλις πρόλαβαν στο αεροδρόμιο τη Μαργαρίτα Παπανδρέου που ετοιμαζόταν να φύγει, διακριτικά – και της αλλάξαν γνώμη.
Η «πέτρα του σκανδάλου» απομακρύνθηκε από το – think tank της εποχής – ΚΕΜΕΔΙΑ του οποίου την ευθύνη στο Ε.Γ. είχε τότε ο Κ. Σημίτης και θα αναχωρήσει για το Λονδίνο. Ο Αντ. Στρατής με τον Κ. Τσίμας θα οργανώσουν ολόκληρη επιχείρηση για να πάρουν από το σπίτι της τις φωτογραφίες με τον Α. Παπανδρέου.
Κώστας Σημίτης – Βάσω Παπανδρέου.
Ήταν το μόνο στέλεχος του ΠΑΣΟΚ που δεν θα πάρει μέρος στους πανηγυρισμούς για την εκλογική νίκη του 1981. Όταν επέστρεψε από το Λονδίνο – όπου είχε κάνει εν τω μεταξύ το διδακτορικό της – δεν θα υπάρχει γι’ αυτήν καμία θέση. Ζητά να τοποθετηθεί στην ΚΕΔ, αλλά πληροφορείται ότι «βρίσκεται στο ψυγείο».
Θα εργασθεί για λίγο ως επιμελήτρια στην ΑΣΟΕ και θα διορισθεί μέλος του Δ.Σ. της Εμπορικής Τράπεζας, χωρίς να το γνωρίζει ο Α. Παπανδρέου.
Όταν ο Μένιος Κουτσόγιωργας έπεισε τον Παπανδρέου
Στις αρχές του 1982 ο Γρ. Κασιμάτης, διευθυντής του Νομικού Γραφείου του Πρωθυπουργού, ζήτησε από τον υπουργό Βιομηχανίας, Αν. Πεπονή, «να βάλει τη Βάσω πρόεδρο στον ΕΟΜΜΕΧ». Τι άλλαξε; Ο Π. Λάμπρου πίεσε τον Α. Παπανδρέου να της δώσει μια θέση. «Μόνο αν πας και εσύ μαζί της ως γενικός διευθυντής» του είπε.
Υπουργός, βουλευτής και πρώτη γυναίκα μέλος της Κομισιόν
Έτσι άρχισε να επανέρχεται σταδιακά στην κομματική δραστηριότητα. Αλλά κανείς υπουργός δεν ρίσκαρε να της δώσει κάτι περισσότερο. Μέχρι που ο Μένιος Κουτσόγιωργας έπεισε τον Παπανδρέου να της ανοίξει τον δρόμο για το Εκτελεστικό Γραφείο – και συνακόλουθα για τη συμμετοχή στη νομή της εξουσίας.
Έγινε υπουργός, βουλευτής και η πρώτη γυναίκα μέλος της Κομισιόν, στην οποία αρχικά δεν ήθελε να πάει, αντιλαμβανόμενη το αξίωμα ως… εξορία.
Θα μετακομιστεί τελικά στις Βρυξέλλες όπου, με πίεση τού Παπανδρέου στον θρυλικό Ζακ Ντελόρ, θα πάρει το χαρτοφυλάκιο της Κοινωνικής Πολιτικής και θα αναδειχθεί στη σημαντικότερη ελληνική παρουσία όλων των εποχών στο Κολλέγιο των Επίτροπων.
Στην, πολιτικοποιημένη τότε, Ευρώπη θα χαρακτηριστεί ως αντί-Θάτσερ, αρνούμενη να επικυρώνει τις αντιλαϊκές πολιτικές της βρετανίδας «Σιδηράς Κυρίας».
Αλλά οι λογαριασμοί της με τον Α. Παπανδρέου θα μείνουν ανοικτοί. Ήρθαν στο προσκήνιο τον Αύγουστο του 1993, όταν το τηλέφωνο του Α. Τσοχατζόπουλου στο Χαλάνδρι, χτύπησε γύρω στις 12 τα μεσάνυχτα και από την άλλη άκρη της γραμμής ήταν ο Α. Παπανδρέου: «Άκη ποιος της είπε ότι μπορεί να διαλέγει εκλογική περιφέρεια, ενώ δεν έχω ανακοινώσει ακόμη τις υποψηφιότητες»;
Τους έκλεισε το τηλέφωνο εξοργισμένη
Η πτώση της κυβέρνησης Μητσοτάκη αναμένονταν από μέρα σε μέρα και ο Α. Παπανδρέου ετοιμάζονταν να επιτρέψει στην εξουσία, ύστερα από την περιπέτεια του 1989-‘91.
Η Βάσω είχε επιστρέψει στις αρχές του χρόνου, ύστερα από τέσσερα χρόνια θητείας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ετοιμάζονταν να δρέψει τις δάφνες της επιτυχίας της ως υποψήφια στην Α’ Αθηνών. Ο Τσοχατζόπουλος κατάλαβε ότι τα πράγματα είναι δύσκολα. Δεν ήταν η πρώτη φορά που έπρεπε να μεσολαβήσει ανάμεσα τους: «Πρόεδρε, αυτό είναι γνωστό εδώ και μήνες. Η ίδια μας το είπε και στο Εκτελεστικό». «Να της πεις ότι εγώ θα αποφασίσω ποιος θα είναι υποψήφιος», απάντησε.
Ο Γ. Γεννηματάς και ο Κ. Λαλιώτης ξύπνησαν τα ξημερώματα τη Βάσω Παπανδρέου. «Είπε ότι δεν μπορείς να πολιτευτείς στην Α’ Αθηνών γιατί εκεί θα είναι ο ίδιος υποψήφιος. Πρέπει να πας στη Β’ Αθηνών», την ενημέρωσαν.
Τους έκλεισε το τηλέφωνο εξοργισμένη. Ο Α. Τσοχατζόπουλος πήρε τον Απ. Κακλαμάνη. «Αποστόλη, στέλνει τη Βάσω στην περιφέρεια σου. Έχεις αντίρρηση;», τον ρώτησε. « Καμία», απάντησε εκείνος.
Επακολούθησε ένα 24ωρο που κράτησε το ΠΑΣΟΚ με κομμένη την ανάσα. Το βράδυ της άλλης μέρας η Βάσω Παπανδρέου αποφάσισε να μην δεχθεί την πρόκληση. Πήγε και βγήκε πρώτη με ρεκόρ ψήφων.
Οι σχέσεις με τον Ανδρέα
Από το τέλος της δεκαετίας του 1980 οι σχέσεις της με τον Παπανδρέου ήταν μονίμως τεταμένες. Και όταν στις εκκρίσεις θυμού του ζητούσε την απομάκρυνση της, έμπαινε στη μέση ο Μένιος. Η ίδια δεν τον «χτύπησε» όταν ήταν το «μαύρο πρόβατο» του ΠΑΣΟΚ. Αλληλεγγύη μεταξύ Αχαιών…
Όταν η Δήμητρα Λιανη εδραιώθηκε στη ζωή του Ανδρέα Παπανδρέου και αργότερα έγινε σύζυγος του, από το περιβάλλον της αρχίσαν δηλητηριώδεις «βολές» κατά της Βάσως, που έφταναν ως τις εφημερίδες.
Ο Παπανδρέου ενοχλήθηκε όταν τον Μάρτιο του 1990 παρέδωσε, ως επίτροπος, στον Πρωθυπουργό, Ξεν. Ζολώτα, μια ζοφερή έκθεση για την ελληνική οικονομία, χωρίς να τον ενημερώσει. Πώς να το κάνει, όταν δεν έδειχνε διατεθειμένος να τη δεχτεί;
Πάντως δεν ενημέρωσε ούτε τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς, για να μην κατηγορηθεί ότι «παίζει με όσους έστειλαν στο Δικαστήριο τον Ανδρέα». Μάρτυρας στη δίκη του πάντως δεν πήγε, όπως δεν πήγαν ο πρωτότοκος γιος του και ο Σημίτης. Ο Α. Παπανδρέου δεν της το συγχώρησε, ενώ δεν είχε εκφράσει ποτέ τέτοιο παράπονο για τον Κ. Σημίτη, που όχι μόνο δεν κατέθεσε, αλλά είχε ζητήσει, εμμέσως, να φτάσει η κάθαρση μέχρι τον ίδιο.
Προφανώς από την ίδια αξίωνε άλλη συμπεριφορά.
Κανείς δεν ξέρει πώς θα αντιδρούσε ο Α. Παπανδρέου αν είχε καρποφορήσει η επιθυμία του Ντελόρ να την κρατήσει το 1993, ως πρωθυπουργός πλέον, ο Κ. Μητσοτάκης στη μεταβατική Επιτροπή των δύο ετών – αντί να την αντικαταστήσει με τον Ι. Παλαιοκρασά.
Οι πληροφορίες ανέφεραν ότι με τον Ανδρέας δεν συναντήθηκε ποτέ – ούτε καν όταν η ίδια το επιχείρησε – και οι σχέσεις τους δεν εξομαλυνθήκαν. Αν δεν τη διέγραψε ήταν γιατί ένας κύκλος στελεχών του ΠΑΣΟΚ σχημάτιζε γύρω της πάντα μια προστατευτική ασπίδα.
«Να φύγει τώρα»
Όταν ο Α. Παπανδρέου πήγε στη Γερμανία για την κηδεία του Β. Μπραντ, τον ενημέρωσαν ότι «η Βάσω είχε κάνει μια δήλωση για το Σκοπιανό, έξω από την κομματική γραμμή». «Να φύγει τώρα», είπε. Επενέβη ο Χρ. Παπουτσής, που είχε στενή σχέση μαζί της μέχρι το 1994. «Πρόεδρε δεν θα φανεί καλά και τέτοια απόφαση, ενώ βρίσκεσαι στο εξωτερικό» του είπε.
Μέχρι να γυρίσει στην Ελλάδα άλλαξε γνώμη. Όταν τον ρώτησαν όμως για τη δήλωση της απάντησε: «Μια τέτοια θέση μου φαίνεται εξωελληνική». Άλλη μια φορά άκουσε στο ραδιόφωνο μια δήλωση της για το μέλλον του ΠΑΣΟΚ και τηλεφώνησε στο Ν. Αθανασάκη, στο Γραφείο Τύπου του ΠΑΣΟΚ. «Να ανακοινώσεις τώρα ότι έθεσε εαυτόν εκτός ΠΑΣΟΚ», του είπε. Ειδοποιήθηκαν οι Λαλιώτης, Κακλαμάνης και Άκης και η διαγραφή απετράπη.
Αλλά και η ίδια δεν τον άφηνε σε χλωρό κλαρί. Μερικοί έλεγαν ότι πίστευε πως μετά το 1989 «ο Ανδρέας τελείωσε» και σε μια συνέντευξη της τον χαρακτήρισε ως «εμπόδιο» για το μέλλον του ΠΑΣΟΚ.
Πολλοί εκείνα τα χρόνια έλεγαν ότι ο Παπανδρέου δεν περίμενε ότι η Βάσω θα μετέχει ως πρωταγωνίστρια και οικοδέσποινα, στη η «ομάδα των τεσσάρων» που επιδίωξε την απομάκρυνση τους. Ενώ πχ ο Κ. Λαλιώτης απουσίασε την τελευταία στιγμή.
Μεταξύ των «τεσσάρων» είχε πιθανότητες να πάρει την υποψηφιότητα για την αρχηγία η ίδια, αλλά τελικά ο Πάγκαλος τάχθηκε υπέρ του Σημίτη και το έχασε. Έμεινε πάντως ως «υπαρχηγός» του νέου Πρωθυπουργού… Καθόλου καλή είδηση για τα στερνά του Παπανδρέου.
Όταν τον ενημέρωσαν, ενώ ήταν ακόμη πρωθυπουργός, για δηλώσεις της, με τις οποίες του ζητούσε να φύγει για να σωθεί το ΠΑΣΟΚ, ή έστω να τεθεί υπό την επιτροπεία διευθυντηρίου στελεχών, σχολίασε: «Αυτό είναι ανάρμοστο».
Η τελευταία αναμέτρηση
Η τελευταία αναμέτρηση μεταξύ τους έμελλε να είναι δημόσια. Στη σύνοδο της Κ.Ε. τον Οκτώβριο του 1995, τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ διέκριναν ότι όσα έλεγε ο Α. Παπανδρέου για τους «τέσσερις» φωτογράφιζαν κυρίως τη Βάσω Παπανδρέου: «Στη μακρά πολιτική πορεία μου έχω δει πολλούς και πολλές να ευτελίζουν ότι δεν κατόρθωσαν οι ίδιοι. Δεν ξέρω ποιος ανέχθηκε ποιον όλα αυτά τα χρόνια, αλλά γνωριζόμαστε καλά εδώ μέσα».
Η Βάσω Παπανδρέου ξέροντας ότι θα φύγει όταν τελειώσει την ομιλία του, διέσχισε την ώρα που μιλούσε την αίθουσα και άφησε μπροστά του ένα σημείωμα. «Θέλω τον λόγο επί προσωπικού»! Αυτός σταμάτησε για λίγο, το διάβασε και το μόνο που είπε, με εμφανή συγκατάβαση, ήταν: «Μάλιστα»!
Την άφησε έξω από την κυβέρνηση του 1993, αλλά είχε σκοπό να τη συμπεριλάβει στον ανασχηματισμό του Ιουλίου του 1994. Του έστειλε ένα γράμμα και του ζητούσε, «ως προϋπόθεση για να δεχθεί», μια συνάντηση μαζί του για να συζητήσουν την πολιτική πορεία του κόμματος. Δεν της απάντησε.
Στον ανασχηματισμό που έκανε το Σεπτέμβριο του 1995, αμέσως μετά την παραίτηση του Κ. Σημίτη και ενώ η «ομάδα των τεσσάρων» ετοιμάζονταν να τον κατασπαράξει, αποφάσισε πάλι να τη βάλει στην κυβέρνηση και της πρότεινε τα υπουργεία Εργασίας ή Γεωργίας.
Η ίδια αξίωσε να του μιλήσει πρώτα και της τηλεφώνησε, ύστερα από πολλά χρόνια. Ακολούθως έδωσε εντολή να δημιουργήσουν το υπερυπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων με Προεδρικό Διάταγμα που θα υπέγραφε την επομένη και όλοι υπέθεσαν ότι το προορίζει γι’ αυτή.
Η Βάσω περίμενε νέο τηλεφώνημα την επομένη που δεν έγινε ποτέ. Παρ’ ότι κάποιοι ισχυρίζονται ότι την πήρε στις δυο τα ξημερώματα από την Εκάλη με παρότρυνση του Γ. Κατσιφάρα και δεν τη βρήκε. Το υπουργείο το πήρε τελικά ο Στεφ. Τζουμάκας.
Ποιος χρωστούσε σε ποιον σ’ αυτή την υπόθεση δεν μπόρεσε να το βρει ποτέ κανείς.
Υ.Γ: Πολλές από τις πληροφορίες έχουν δημοσιευτεί και στο βιβλίο «το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ» – εκδόσεις Καστανιώτη.