ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ | Μοναδικά έθιμα και παραδόσεις στο γιορτινό τραπέζι

Τα Χριστούγεννα ήταν στη Ζάκυνθο πάντα σημαντικότερη γιορτή από την Πρωτοχρονιά. Τα παιδιά έβγαιναν μετά τη δύση του ηλίου με φαναράκια και έλεγαν τα κάλαντα. Οι οικογένειες που τους δέχονταν σπίτι τους, είχαν σταφίδες, καρύδια ή κάποιο άλλο, απλό γλυκό και κερνούσαν τα μικρά παιδιά, γιατί τότε τα χρήματα δεν ήταν πολλά, αλλά ούτε και τα γλυκά. Επίσης, και ο στολισμός ήταν πιο απλός τα παλιότερα χρόνια. Στη διαδρομή του χρόνου για τα έθιμα και τις παραδόσεις, οι επιρροές ήταν πολλές, τόσο από την ορθόδοξη εκκλησία όσο και από την καθολική. Επίσης μεγάλο ρόλο έπαιξε η κυριαρχία των Λατίνων, Ενετών, Γάλλων και Άγγλων που οι επιδράσεις πέρασαν σταδιακά στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα μέσα από την άρχουσα τάξη και αφομοιώθηκαν από τον απλό λαό.

Χριστοπαραμονιάτικη κουλούρα
«Που αλλού σε κόβουν με χαρές και σμπάρα
και με ούρα,Χριστοπαραμονιάτικη
του τόπου μου κουλούρα;» Ιωάν. Τσακασιάνος

Το χριστόψωμο ή η κουλούρα σ’ όλη την Ζάκυνθο κοβόταν παραμονή Χριστουγέννων. Το ίδιο έθιμο διατηρείται μέχρι σήμερα. Περιείχε αλεύρι ντόπιο, κανελλογαρύφαλα, λάδι, κρασί, γλυκάνισο και την πλάθανε με σουσάμι. Όσα άτομα ήταν τόσα καρύδια ολόκληρα βάζανε επάνω. Κάτω από ένα καρύδι έβαζε η νοικοκυρά το «ύβρεμα». Σ’ ένα ποτήρι βάζανε λάδι και κρασί και το έριχναν πάνω στη κουλούρα την οποία ο νοικοκύρης την κράταγε πάνω από την φωτιά που πριν είχαν κάψει ξύλο από σκίνο, ελιά και κυπαρίσσι, και την σταύρωνε. Όσο μεγαλύτερη είναι η φλόγα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η τύχη.»
Όλοι μαζί ψάλλουν το τροπάρι «Η Γέννησις σου Χριστέ ο Θεός ημών, ανέτει­λε τω κόσμω το φως το της γνώσεως, εν αυ­τή γαρ οι τοις άστροις λατρεύοντες, υπό α­στέρος εδιδάσκοντο, σε προσκυνείν τον Ήλιον της δικαιοσύνης και σε γινώσκειν εξ ύψους Ανατολήν. Κύριε δόξα σοι»
Συγχρόνως ακούγονται πυροβολισμοί σε όλη την Ζάκυνθο σε διαφορετική ώρα ο ένας από τον άλλον. Την κουλούρα την έκοβαν σε τόσα κομμάτια όσα ήταν και τ’ άτομα στην οικογένεια. ΄Έκοβαν και ένα παραπάνω που ήταν «τση γωνιάς», – κουζίνας, γιαυτό και η κουλούρα λεγότανε και «κουλούρα της γωνιάς».

Η συνταγή
Υλικά :
2 κιλά αλεύρι (1 κιλό μαλακό και 1 κιλό σκληρό)
3 φλιτζάνια τσαγιού λάδι
1/2 φλιτζάνι τσαγιού κρασί
3 κουταλάκια γλυκού αλάτι
κανέλλα, γαρίφαλο, γλυκάνισο
2 φλιτζάνια τσαγιού καρύδι και αμύγδαλο χονδροκομμένο
λίγο σουσάμι
νερό όσο πάρει
προζύμι ή μαγιά μπύρας (στο μέγεθος κουτιού σπίρτων)

Εκτέλεση:
Σε μια λεκάνη τρίβουμε το αλεύρι με το λάδι και το κρασί με τα χέρια μας, αυτό το λέγανε «ανάπιασμα». Το μίγμα παίρνει ένα κιτρινωπό χρώμα.
Κάνουμε μια λακκούβα στη μέση του μίγματος αυτού και βάζουμε όσο νερό παίρνει για μια μαλακή ζύμη. Στη λακκούβα αυτή προσθέτουμε και λιώνουμε τη ζάχαρη και τη μαγιά. Αρχίζουμε να το ζυμώνουμε για πολύ ώρα μέχρι να γίνει μια μαλακή ζύμη, προσθέτουμε αν χρειάζεται ακόμα λίγο ζεστό νερό και λιγάκι λάδι για να μην κολλάει, αυτό το τελευταίο λίγο νερό λέγεται «γαλάκτισμα». Προσθέτουμε επίσης τα αμύγδαλα, τα καρύδια, τις σταφίδες, την κανέλλα, το γαρύφαλλο και το γλυκάνισο και τα ζυμώνουμε για λίγο ακόμα. Το πλάθουμε βάζοντας και το σουσάμι και το αφήνουμε σε ζεστό μέρος για να φουσκώσει σκεπασμένο «το πίθωμα»* (η ζύμη αυτή όταν φουσκώσει θα γίνει περίπου διπλάσια στο πάχος). Όταν φουσκώσει το βάζουμε σε προθερμασμένο φούρνο, ψήνετε στους 180 βαθμούς για μια ώρα και ένα τέταρτο περίπου.
Βγαίνοντας απο το φούρνο όπως είναι το χριστόψωμο ζεστό, το αλείφουμε με πηχτό ζαχαρόνερο και του ρίχνουμε μικρά χρωματισμένα κουφετάκια και σουσάμι.

Το γιορτινό τραπέζι
της παραμονής των Χριστουγέννων
Στο χριστουγεννιάτικο δείπνο της παραμονής έτρωγαν μπρόκολο, κυδώνι και «κατσάμπα» (πεπόνι χειμωνιάτικο), τα οποία ήταν κρεμασμένα από την «κόρδρα» ή το «μπουρντουνάρι» δηλαδή το χοντρό ξύλο της σκεπής «από το βιβλίο της Αλεξάνδρας Κατσαίτου –Κοινωνικός και πνευματικός Βίος Κεριωτών». Στη συνέχεια σύμφωνα με το έθιμο οι νοικοκυρές έχουν βράσει από νωρίτερα μπρόκολα με σέλινο και τα «κενώνουνε» – σερβίρουνε ζεστά με αρκετό ζουμί. Παλαιότερα αναφέρεται ότι: το γιορτινό τραπέζι αποτελείται σε όλο το νησί από Verzotta (βερτζότα) είδος λάχανου, ελιές, ταραμά, χαβιάρι, σελινόριζα, ενώ σαν φρούτο σερβίριζαν κορινθιακές σταφίδες και κυδώνια. Στα Ριζοχώρια και κυρίως στο χωριό Καταστάρι, έως και σήμερα, την παραμονή των Χριστουγέννων τοποθετούν στην φωτιά δύο ξύλα σταυρωμένα, ονομαζόμενα «πελεκούδες». Το ένα εξ” αυτών ήταν μακρύ και πολύ χοντρό, το οποίο ονόμαζαν «δωδεκαημερίτη». Τα ξύλα που έκαιγαν παλαιότερα τα ονόμαζαν και «Νεόνυμφους», όπου την στάχτη, όποιος ήθελε να βλάψει το ζευγάρι και να το βρει δυστυχία την έριχνε την ώρα που γινόταν ο γάμος. Το ένα ξύλο το έκαιγαν την παραμονή των Χριστουγέννων και τον «δωδεκαημερίτη» τον έκαιγαν σιγά – σιγά από την παραμονή των Χριστουγέννων για δώδεκα συνεχείς ημέρες. Την στάχτη από το καιγόμενο ξύλο την έριχναν στα κηπευτικά για να τα προστατεύσουν από την μελίγρα. Επίσης ήταν θεραπευτική επάνω στην πληγή.

Το χριστουγεννιάτικο μενού
Ανήμερα των Χριστουγέννων, τα χριστουγεννιάτικα φαγητά ήταν πολλά και διάφορα ανάλογα και με την οικονομική κατάσταση του καθενός. Το επίσημο και το παραδοσιακό φαγητό στο χριστουγεννιάτινο μενού ήταν το αυγολέμονο (μοσχάρι ή κότα) και αυτό έχει μείνει μέχρι σήμερα. Απαραίτητα επίσης ήταν το ντόπιο λαδοτύρι, άφθονο σπιτικό κρασί κόκκινο ή βερντέα και στη μέση του τραπεζιού το χριστόψωμο. Σε διάφορα χωριά της Ζακύνθου Παντοκράτορα και Λιθακιά ανήμερα των Χριστουγέννων, υπάρχει το έθιμο, να μαγειρεύουν πρασοσέλινο με κρέας μοσχάρι.
Την άλλη μέρα της Παναγίας – έθιμο και αυτό- ψήνουν τη γαλοπούλα με πατάτες. Σ’ όλη τη Ζάκυνθο γιορτάζουν οι Παναγιώτηδες. Τις τηγανίτες οι εορταζόμενοι τις κάνανε το προηγούμενο βράδυ (δηλαδή Χριστούγεννα βράδυ).