Τα Χριστούγεννα αποτελούν μια από τις σημαντικότερες γιορτές της Χριστιανοσύνης και σίγουρα τιμώνται αναλόγως και από τους Ζακυνθινούς. Κοινή παραδοχή είναι πως παρατηρείται πλέον μια γενικότερη ομοιογένεια των εθίμων ανά την Ελλάδα, ίσως και ανά τον κόσμο. Όμως είναι ενθαρρυντικό ότι κατά τόπους διατηρούνται παραδόσεις, μικρές παραλλαγές εθίμων που εμπλουτίζουν τη γενικότερη κουλτούρα μας και χαρίζουν ένα τοπικό χρώμα σε κάθε εκδήλωση.
Ας δούμε λοιπόν μερικά έθιμα του τόπου μας τις μέρες τούτες, που τιμούμε ευλαβικά και δίνουν μια νότα Επτανησιακή στα γενικότερα χριστουγεννιάτικα έθιμα και ενίοτε μια νότα καθαρά ζακυνθινή.
Ξεκινώντας από το παραδοσιακό μενού της παραμονής των Χριστουγέννων στο νησί της Ζακύνθου θα πούμε ότι αποτελείται:
α) από βραστά, αλάδωτα μπρόκολα και ελιές πριν τη λειτουργία προκειμένου να νηστέψουν οι άνθρωποι για να κοινωνήσουν και
β) από την πατροπαράδοτη κουλούρα, η οποία σερβίρεται μετά την κοινωνία. Η κουλούρα είναι ένα είδος γλυκού ψωμιού ή βασιλόπιτας με κύρια χαρακτηριστικά το γλυκάνισο, την κανέλλα και τα γαρύφαλλα. Πολλοί κάτοικοι συμπληρώνουν στα υλικά καρύδια, αμύγδαλα, κουφέτα και σταφίδες. Μέσα στην κουλούρα υπάρχει το φλουρί ή όπως το λένε οι Ζακυνθινοί, το «εύρημα», το οποίο έχει ακριβώς την ίδια λογική όπως το φλουρί της βασιλόπιτας. Συμβολίζει δηλαδή την καλοτυχία για τον επόμενο χρόνο που έρχεται.
Μοναδικό στην Ελλάδα έθιμο χαρακτήρισε η κ. Μαρία Φιορεντίνου την κοπή της κουλούρας. «Είναι μια ιερή, συγκινητική στιγμή κατά την οποία όλα τα μέλη της οικογένειας παραβρίσκονται στο κόψιμο της.
Στα σπίτια που υπάρχει γωνιά είναι τοποθετημένα 2 ξύλα, σταυρωτά, συνήθως από κυπαρίσσι. Πάνω στα ξύλα προσθέτουμε κληματόβεργες και τα ανάβουμε.
Εκεί πάνω τοποθετείται η κουλούρα και ο οικογενειάρχης ρίχνει λάδι, ανακατεμένο με κρασί σχηματίζοντας το σχήμα του σταυρού, ενώ ταυτόχρονο τα μέλη ψάλλουν το τροπάριο «η γέννησή σου Χριστέ ο θεός ημών». Κατά τις λαϊκές δοξασίες όσο μεγαλύτερη φλόγα κάνει τόσο μεγαλύτερη τύχη θα έχει η οικογένεια. Αν σβήσει η φλόγα σημαίνει ατυχία», μας ανέφερε.
Στη συνέχεια κόβουν την κουλούρα, όπως συμβαίνει και με τη βασιλόπιτα. Το πρώτο κομμάτι ανήκει στο σπίτι, το δεύτερο είναι για το διακονιάρη, το τρίτο του Χριστού και μετά είναι για τα μέλη της οικογένειας στα οποία διανέμεται κατά σειρά ηλικίας.
Και φυσικά, σε αυτόν που θα πέσει το κομμάτι με το «ηύρεμα», όπως το λένε, θα είναι ο τυχερός για τους μήνες που θα ακολουθήσουν μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα.
Αμέσως μετά – τουλάχιστον τα παλαιότερα χρόνια- οι νέοι έριχναν ντουφεκιές, τα λεγόμενα «σμπάρα», για να εορτάσουν τον ερχομό του Χριστού και να διώξουν μακριά τον Ηρώδη.
Η κ. Φιορεντίνου μας μίλησε και για τους συμβολισμούς του εθίμου. Η κουλούρα συμβολίζει το άστρο που οδήγησε τους μάγους στο σπήλαιο, γι’ αυτό έχει τρύπα στη μέση. Τα ξύλα που καίγονται συμβολίζουν τον Αδάμ και την Εύα που καίγονται στις φλόγες τις κόλασης, το φλουρί τον μικρό νεογέννητο Χριστό, το κρασί και το λάδι συμβολίζουν τα δώρα των τριών μάγων, τα κεριά που καίνε συμβολίζουν την φλόγα της Ανάστασης και οι πυροβολισμοί τον αποτροπιασμό των ανθρώπων για τον Ηρώδη.
Την επόμενη μέρα, τη μέρα δηλαδή των Χριστουγέννων οι νοικοκυρές μαγειρεύουν σούπα αυγολέμονο: κρέας (είτε κοτόπουλο, είτε γαλοπούλα, είτε χοιρινό) με ρύζι και μπόλικο αυγό-λέμονο. Μάλιστα παλιότερα μας λέει η κ. Φιορεντίνου ακούγονταν από τα σπίτια τα κροταλίσματα, ο ήχος που έκαναν δηλαδή τα σκεύη ενώ οι νοικοκυρές χτυπούσαν τη μαρέγκα για το φαγητό.
Ένα άλλο ιδιαίτερο έθιμο είναι το κάψιμο του χριστουγεννιάτικου κούτσουρου: σύμφωνα με τις παραδόσεις και τις προλήψεις, για όλο το εορταστικό δωδεκαήμερο πρέπει να καίει στο τζάκι το ίδιο κούτσουρο, για να κυριαρχήσει το καλό και να φύγουν τα δαιμόνια. Τοποθετούν λοιπόν 2 ξύλα σταυρωμένα στο τζάκι, που τα ονομάζουν πελεκούδες.
Σύμφωνα με την Μαρία Φιορεντίνου, τη στάχτη από το κούτσουρο αυτό οι ντόπιοι παλιότερα την έριχναν στα κηπευτικά τους για να τα προστατεύσουν από την μελίγρα.
Αυτά είναι κάποια, χαρακτηριστικά από τα έθιμα, που τηρούνται ακόμη και στις μέρες μας στο νησί της Ζακύνθου. Έθιμα και συνήθειες που περνούν από γενιά σε γενιά.
