Αναδημοσιευουμε απο το Ζακυνθινό περιοδικό “ΣΤΙΓΜΕΣ” , εξαιρετικό άρθρο του δημοσιογράφου Βασίλη Μούτσιου για τα αντέτια (έθιμα) του Τζάντε στο Χριστουγεννιάτικο 12ήμερο.
Διαβάστε το:
X-mas is coming to Tzante
Ζακυνθινά αντέτια του δωδεκαημέρου που αντέχουν στο χρόνο
Γράφει ο Βασίλειος Αθ. Μούτσιος /Κοινωνιολόγος – Δημοσιογράφος
Η Ζάκυνθος έχει βάλει τα γιορτινά της εδώ και ημέρες αφού από την γιορτή του Αγίου Διονυσίου και μετά μπήκε στην εορταστική περίοδο με την αποκορύφωση των Χριστουγένννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων να πλησιάζει. Η αντίστροφη μέτρηση έχει ήδη ξεκινήσει κάτι που φαίνεται άλλωστε και από το χριστουγεννιάτικο σκηνικό που έχει κάνει την εμφάνισή του.
Ήθη… έθιμα… παραδόσεις, λέξεις που συνδέονται στενά μεταξύ τους και συμπληρώνουν η μια την άλλη, ένας πολύ σημαντικός τομέας της πολιτισμικής κληρονομιάς μας.
Άγνοια της αξίας τους δημιουργεί κίνδυνο για απώλεια της πραγματικής ταυτότητας, της δικής μας και των παιδιών μας.
Η Ελλάδα έχει πολλά ήθη και έθιμα σχετικά με τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Υπάρχουν πολλά που είναι κοινά σε ολόκληρη την επικράτεια, αλλά υπάρχουν και πολλά που έχουν τοπικό χαρακτήρα και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστά. Τα Χριστούγεννα ήταν και συνεχίζουν να είναι η πιο σημαντική γιορτή για τους Ζακυνθινούς και παρόλο που τα έθιμα μοιάζουν -αλλά δεν είναι ίδια- με αυτά της υπόλοιπης Ελλάδας, έχουν και μερικές διαφορές, είναι αυτές οι μικρές αλλαγές που χαρίζουν στο τοπικό χρώμα του κάθε τόπου.
Στη διαδρομή του χρόνου για τα έθιμα και τις παραδόσεις, οι επιρροές ήταν πολλές, τόσο από την ορθόδοξη εκκλησία όσο και από την καθολική. Με λίγα λόγια, τα ήθη και έθιμα στη Ζάκυνθο είναι διαφορετικά γιατί οι βενετσιάνικες επιρροές είναι ιδιαίτερα έντονες. Μεγάλο ρόλο έπαιξε η κυριαρχία των Λατίνων, Ενετών, Γάλλων και Άγγλων που οι επιδράσεις πέρασαν σταδιακά στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα μέσα από την άρχουσα τάξη και αφομοιώθηκαν από τον απλό λαό. Ωστόσο, το γεγονός ότι οι κατά καιρούς κατακτητές υπήρξαν ομόθρησκοι με το ντόπιο πληθυσμό επέτρεψε να μεταλαμπαδευτούν έθιμα και παραδόσεις με αναγεννησιακά και πρώϊμα ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά.
Παραμονή Χριστουγέννων
Από τα παλιά τα χρόνια οι νοικοκυρές προετοιμάζονταν για τις γιορτές των Χριστουγέννων και τις Πρωτοχρονιάς, πολύ νωρίς. Το σπίτι έπρεπε να είναι πεντακάθαρο απ’ άκρη σ’ άκρη, η κουζίνα έπρεπε οπωσδήποτε να ασπρίσει και να μοσχοβολά ασβέστη.
Τα παιδιά έβγαιναν μετά τη δύση του ηλίου με φαναράκια και έλεγαν τα κάλαντα.
Οι οικογένειες που τους δέχονταν σπίτι τους, είχαν σταφίδες, καρύδια ή κάποιο άλλο, απλό γλυκό και κερνούσαν τα μικρά παιδιά, γιατί τότε τα χρήματα δεν ήταν πολλά, αλλά ούτε και τα γλυκά.
Επίσης, και ο στολισμός ήταν πιο απλός τα παλιότερα χρόνια.
“Που αλλού σε κόβουν με χαρές και σμπάρα και με ούρα,
Χριστοπαραμονιάτικη του τόπου μου κουλούρα;”
Ιωάν. Τσακασιάνος
Η ήμερα της παραμονής των Χριστουγέννων είναι μία από τις σημαντικότερες μέρες του χρόνου για κάθε Ζακυνθινή οικογένεια. Όλα τα μέλη της μαζεύονται στο πατρικό σπίτι της οικογένειας ώστε να κόψουν όλοι μαζί την Ζακυνθινή παραμονιάτικη κουλούρα των Χριστουγέννων. Το ίδιο έθιμο διατηρείται μέχρι σήμερα.
Η ζακυνθινή κουλούρα είναι μοναδικό έθιμο στο νησί και αποτελεί μια πραγματική ιεροτελεστία για κάθε σπίτι.
Περιείχε αλεύρι ντόπιο, κανελλογαρύφαλα, λάδι, κρασί, γλυκάνισο και την πλάθανε με σουσάμι.
Πολλοί κάτοικοι συμπληρώνουν στα υλικά καρύδια , αμύγδαλα, κουφέτα και σταφίδες.
Όσα άτομα ήταν τόσα καρύδια ολόκληρα βάζανε επάνω.
Κάτω από ένα καρύδι έβαζε η νοικοκυρά το “ύβρεμα”.
Συμβολίζει την ενότητα της οικογένειας και την πίστη στη γέννηση του θεανθρώπου.
Σ’ ένα ποτήρι βάζανε λάδι και κρασί και το έριχναν πάνω στη κουλούρα την οποία ο νοικοκύρης την κράταγε πάνω από την φωτιά που πριν είχαν κάψει ξύλο από σκίνο, ελιά και κυπαρίσσι, και την σταύρωνε. Όσο μεγαλύτερη είναι η φλόγα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η τύχη.
Όλοι μαζί ψάλλουν…
“Η Γέννησις σου Χριστέ ο Θεός ημών…”
Στο εορταστικό τραπέζι το οποίο φιλοξενεί στο κέντρο του, τη μεγάλη χριστουγεννιάτικη κουλούρα, μια νταμιτζάνα κόκκινο κρασί και τα πιάτα για το βραδινό έδεσμα, το οποίο λόγω νηστείας είναι ιδιαίτερα απλό, δηλαδή μπρόκολα βραστά που σερβίρονται με λεμόνι και λάδι, ντόπιες ελιές και κρεμμύδι.
Συγχρόνως ακούγονται πυροβολισμοί σε όλη την Ζάκυνθο τα λεγόμενα “σμπάρα”, σε διαφορετική ώρα ο ένας από τον άλλον για να εορτάσουν τον ερχομό του Χριστού και να διώξουν μακριά τον Ηρώδη.
Την κουλούρα την έκοβαν σε τόσα κομμάτια όσα ήταν και τ’ άτομα στην οικογένεια.
Μέσα στην κουλούρα υπάρχει το φλουρί ή όπως το λένε οι Ζακυνθινοί, το “εύρημα”, το οποίο έχει ακριβώς την ίδια λογική όπως το φλουρί της βασιλόπιτας: συμβολίζει την καλοτυχία για τον επόμενο χρόνο που έρχεται.
Η ζακυνθινή κουλούρα εικάζεται ότι κρατάει τις ρίζες της από την εποχή της Ενετοκρατίας.
Σύμφωνα με τον Λόγιο Λεωνίδα Ζώη, η κουλούρα συμβολίζει το άστρο της Βηθλεέμ, που οδήγησε τους τρεις Μάγους στο Σπήλαιο της Γέννησης.
Το “ηύρεμα” συμβολίζει το Θείο Βρέφος.
Το κρασί και το λάδι, που ρίχνει ο σπιτονοικοκύρης στη φωτιά από το κέντρο της κουλούρας, συμβολίζουν τα δώρα των Μάγων.
Η φλόγα που φουντώνει στιγμιαία, δείχνει την Ανάσταση του Ιησού και την απολύτρωση των Πρωτοπλάστων.
Τέλος οι πυροβολισμοί που ρίχνονται και λένε “για τον Ηρώδη”, δείχνουν την αγανάκτηση των ανθρώπων για τον καταχθόνιο διώχτη του νεογέννητου Χριστού.
Tο μενού στο βραδινό τραπέζι αποτελείται:
α) από βραστά, αλάδωτα μπρόκολα και ελιές πριν τη λειτουργία προκειμένου να νηστέψουν οι άνθρωποι για να κοινωνήσουν και
β) από την πατροπαράδοτη κουλούρα, η οποία σερβίρεται μετά την κοινωνία.
Στα Ριζοχώρια και κυρίως στο χωριό Καταστάρι, έως και σήμερα, την παραμονή των Χριστουγέννων τοποθετούν στην φωτιά δύο ξύλα σταυρωμένα, ονομαζόμενα “πελεκούδες”. Το ένα εξ΄ αυτών ήταν μακρύ και πολύ χοντρό, το οποίο ονόμαζαν “δωδεκαημερίτη”. Τα ξύλα που έκαιγαν παλαιότερα τα ονόμαζαν και “Νεόνυμφους”, όπου την στάχτη, όποιος ήθελε να βλάψει το ζευγάρι και να το βρει δυστυχία την έριχνε την ώρα που γινόταν ο γάμος.
Το ένα ξύλο το έκαιγαν την παραμονή των Χριστουγέννων και τον “δωδεκαημερίτη” τον έκαιγαν σιγά – σιγά από την παραμονή των Χριστουγέννων για δώδεκα συνεχείς ημέρες. Την στάχτη από το καιγόμενο ξύλο την έριχναν στα κηπευτικά για να τα προστατεύσουν από την μελίγρα. Επίσης ήταν θεραπευτική επάνω στην πληγή.
Ανήμερα των Χριστουγέννων
Tα χριστουγεννιάτικα φαγητά ήταν πολλά και διάφορα ανάλογα και με την οικονομική κατάσταση του καθενός.
Το επίσημο και το παραδοσιακό φαγητό στο χριστουγεννιάτικο μενού ήταν το αυγολέμονο (μοσχάρι ή κότα) και αυτό έχει μείνει μέχρι σήμερα. Οι νοικοκυρές μαγειρεύουν σούπα αυγολέμονο από τρια διαφορετικά είδη κρέας (κοτόπουλο, γαλοπούλα, χοιρινό) με ρύζι και μπόλικο αυγό-λέμονο.
Μάλιστα παλιότερα ακούγονταν από τα σπίτια τα χτυπήματα, ο ήχος που έκαναν δηλαδή τα σκεύη ενώ οι νοικοκυρές χτυπούσαν το αυγό με το λεμόνι για το φαγητό.
Απαραίτητα επίσης ήταν το ντόπιο λαδοτύρι, άφθονο σπιτικό κρασί κόκκινο ή βερντέα και στη μέση του τραπεζιού το χριστόψωμο.
Σε διάφορα χωριά της Ζακύνθου Παντοκράτορα και Λιθακιά ανήμερα των Χριστουγέννων, υπάρχει το έθιμο, να μαγειρεύουν πρασοσέλινο με κρέας μοσχάρι.
Της Παναγίας
Την άλλη μέρα– έθιμο και αυτό- ψήνουν τη γαλοπούλα με πατάτες. Παλιότερα, έβαζαν χοιρινό στο φούρνο με πατάτες.
Σ’ όλη τη Ζάκυνθο γιορτάζουν οι Παναγιώτηδες.
Τις τηγανίτες οι εορταζόμενοι τις κάνανε το προηγούμενο βράδυ (δηλαδή Χριστούγεννα βράδυ).
Η Πρωτοχρονιά στο Τζάντε
Λίγα χρήματα που φιλούσαν για αυτήν την ημέρα και τα έδιναν στα παιδιά ως δώρο για την τύχη που θα τους έφερναν για μία ολόκληρη χρονιά. Το έθιμο αυτό αποτελούσε μία πολύ ξεχωριστή «τιμή» για εκείνους που επιλέγονταν για να κάνουν τελικά το ποδαρικό και να μπουν μέσα στο σπίτι και μαζί και ένα βάρος, αφού κουβαλούσαν όλα τα όνειρα και τις ελπίδες των οικογενειών για μία καλύτερη από την περσινή χρονιά.
Επίσης την Πρωτοχρονιά γυρνάνε σε παρέες με μουσικά όργανα και λένε τους περίφημους “Αϊ-Βασίληδες”, (ζακυνθινά κάλαντα Πρωτοχρονιάς, τα οποία συνέθεταν οι ίδιοι). Στα σπίτια, το βράδυ της παραμονής, έφτιαχναν τις μπλαούνες, (τηγανίτες με αλεύρι και νερό) τηγανισμένες σε “νιό” λάδι και τις έτρωγαν βουτηγμένες σε πετιμέζι ή μέλι.
Του Φωτώνε
“Σήμερα τα Φώτα και οι Φωτισμοί και χαρά μεγάλη και οι Αγιασμοί”!
Έτσι θριαμβευτικά και ελπιδοφόρα, τα Θεοφάνεια ή Φώτα κλείνουν το Δωδεκαήμερο, που άνοιξε την παραμονή των Χριστουγέννων και γιορτάστηκε πανηγυρικά μέσα από διάφορα ήθη και έθιμα.
Όλα είναι έτοιμα στους Ιερούς Ναούς της Ζακύνθου για τον λαμπρό εορτασμό του Αγιασμού και των Φώτων που υπενθυμίζει τη Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό και κατά την οποία ο Ιερέας καθαγιάζει το νερό με ευχές, επίκληση του Αγίου Πνεύματος και τριπλή βάπτιση του Τιμίου Σταυρού μέσα στο νερό.
Πέρα του τελετουργικού των Φώτων κάθε ναός στολίζεται με κλαδιά νεραντζιάς, νεραντζόφυλλα, νεράντζια και σπαθόσχημα φύλλα από τα φυτά κοκοράκια που η παράδοση θέλει να φύτρωναν στις όχθες του Ιορδάνη ποταμού. Επίσης, με τούφες από νεράντζια και πορτοκάλια στολίζονται την ημέρα των Φώτων και οι πολυέλαιοι, αλλά και ορισμένες εικόνες στο εσωτερικό του ναού.
Στη γιορτή των Φώτων, όμως, ένα ακόμα έθιμο είναι να στολίζονται οι εικόνες στο εικονοστάσι του σπιτιού με νερατζόφυλλα. Στην κεντρική εικόνα βάζουν και ένα νεράντζι, το οποίο μένει εκεί μέχρι το πρωί της Καθαρής Δευτέρας. Τότε το βγάζουν και πίνουν τον χυμό του, για τον πονόλαιμο.
Την παραμονή των Φώτων, μετά την πρωινή λειτουργία, που λαμβάνει χώρα στους ναούς ο Μέγας Αγιασμός, οι ιερείς συνοδευόμενοι από τον νεωκόρο και παπαδοπαίδια, επισκέπτονται τα σπίτια των ενοριτών και κρατώντας τον Σταυρό και αγιαστούρες, μεταφέρουν την ευλογία του Θεού, ψάλλοντες “εν τοις ρείθροις σήμερον του Ιορδάνου…” και ραίνουν το σπίτι με αγιασμό.
Ένα παράξενο πρετσεσίο (λιτανεία) γίνεται, παραμονή των Φώτων, στη Ζάκυνθο. Στις 8 το βράδυ και με το τέλος του όρθρου, ο οποίος τελείται το απόγευμα, με ειδική πομπή, στην οποία προηγείται η μπάντα, ο κλήρος, οι αρχές και ο λαός του νησιού μεταφέρουν τον επίσκοπο από τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων και του Τιμίου Προδρόμου στο Μητροπολιτικό Μέγαρο.
Εκεί πολυμελής χορωδία του λέει τα “Φώτα” (κάλαντα) και αυτός από το μπαλκόνι απευθύνει στον κόσμο εορταστικό χαιρετισμό. Μετά όλοι ανεβαίνουν να του ευχηθούν και εκείνος τους κερνά γλυκίσματα. Αυτό είδε, πιθανόν κάποιος ξένος περιηγητής και έγραψε πως οι Ζακυνθινοί λιτανεύουν όλους τους Αγίους τους και όταν αυτοί τελειώσουν, λιτανεύουν και τον δεσπότη τους.
Στη Ζάκυνθο, κατά την τελετή του αγιασμού των υδάτων την ημέρα των Φώτων, ο Σταυρός δεν πετιέται στην θάλασσα αλλά «βαπτίζεται» από τον τοπικό Επίσκοπο, τοποθετημένος επάνω σε ένα μακρύ κοντάρι. Επίσης εκεί βουτούν και ένα μαντήλι, δεμένο σε κλωστή, με το οποίο πλένουν τα μάτια τους, για να μην πάθουν κάποια ασθένεια.
Πιστοί οι Τζαντιώτες στα έθιμά τους και τις πολλαπλές ιδιαιτερότητες του νησιού τους, δεν δέχονται εύκολα αλλαγές. Έτσι όταν κάποια φορά ο πρώτος μη Επτανήσιος δεσπότης, ο Χρυσόστομος Δημητρίου, θέλησε να αλλάξει το έθιμο και μη ακούγοντας (σαν δεσπότης) κανέναν πέταξε το Σταυρό στη θάλασσα με κορδελάκι, όλοι οι Ζακυνθινοί του φώναζαν κοροϊδευτικά: “Τσιμπάει, δεσπότη; Τσιμπάει;”. Μια και η εικόνα τους θύμιζε ψάρεμα. Από τότε το έθιμο επανήλθε και η ιδιαιτερότητα συνεχίζεται.
