Οι κρήνες Τουλ στο Αργοστόλι κι η 120 χρόνων, ιστορία τους

Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (download), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του kefaloniapress.gr

Με αφορμή την είδηση ότι μια από τις αετωματικές κρήνες Τουλ αποκαταστάθηκε και θα επιστρέψει στο Αργοστόλι, επιχειρούμε μια αναδρομή στην ιστορία τους  από την ημέρα που έγιναν μέρος του πόλης μέχρι και σήμερα.

Γράφει η Μαρία Μαρκάτου-Αλυσανδράτου

Πριν ξεκινήσω θα ήθελα να ευχαριστήσω δημόσια την κ. Δώρα Μαρκάτου, Ιστορικό Τέχνης, τ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Παν. Ιωαννίνων κι Έφορο του Κοργιαλενείου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αργοστολίου, γιατί μεγάλο μέρος των πληροφοριών για τις κρήνες που εμπεριέχονται στο άρθρο βασίζονται στην Διδακτορική Διατριβή της, ”Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος Η ζωή και το έργο του” και στην εργασία της ” Έργα του γλύπτη Γεώργιου Μπονάνου στην Κεφαλονιά, οι Κρήνες Τουλ”, που παρουσιάστηκε στο  Ε’ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, το 1986.

Την είδηση για το γλυπτό, δημοσιοποίησε ο Αντιδήμαρχος Αργοστολίου κ. Διονύσης Μινέτος στα κοινωνικά δίκτυα λίγο πριν τις γιορτές, ενημερώνοντας τους Αργοστολιώτες ότι το 2020 βρήκε κι αναγνώρισε  στην αποθήκη του δήμου στην ΒΙΠΕ, θραύσματα της μιας από τις δυο  εντοιχισμένες κρήνες Τουλ, που κοσμούσαν το προσεισμικό Αργοστόλι. Σήμερα, δυο χρόνια αργότερα, που όπως μας πληροφορεί ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση της, το γλυπτό επιστρέφει για να βρεί το φυσικό του χώρο και πάλι στην πόλη του, περίπου 70 χρόνια μετά τους σεισμούς.

Οι κρήνες Τουλ αποτελούν κομμάτι της ιστορίας του Αργοστολίου  από το 1903, όταν οι απόγονοι του Ερνέστου Τουλ,  σύμφωνα με την διαθήκη του,  δωρίζουν 4 μαρμάρινες κρήνες για να τοποθετηθούν και να κοσμήσουν δημόσια μέρη της πόλης, σε μια περίοδο που το πρόβλημα της ύδρευσης ήταν πολύ μεγάλο κι έντονο στο Αργοστόλι.

Ο Ερνέστος Τουλ (O’ Toole) υπήρξε διακεκριµένος  οινοπαραγωγός και µεγαλοεξαγωγέας σταφίδας και οινοπνευµατωδών κι υποπρόξενος του Γερμανικού κράτους, οποίος είχε ιδρύσει το 1854 τη σπουδαία οινοποιία ”Βινάρια” σήµα κατατεθέν του νησιού.

Πριν περίπου από 120 χρόνια και συγκεκριμένα το  1902 οι γιοι του Ιωάννης κι Ιάκωβος, αναθέτουν   στον  συμπατριώτη μας Γεώργιο Μπονάνο(1863-1940) την κατασκευή των κρηνών κι επιλέγουν στις 5 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου δυο τύπους από τους τρεις που υπέδειξε  ο γλύπτης. Καταλήγουν έτσι, σε  δυο κυλινδρικές σε μορφή κολώνας και δυο αετωματικές, επιτοίχιες παραλληλεπίπεδες  πλάκες.

Κι οι τέσσερις είχαν κοινό θέμα το υγρό στοιχείο, με σαφείς επιρροές από την Ελληνική μυθολογία και τοποθετήθηκαν σε τέσσερα κεντρικά σημεία του προσεισμικού Αργοστολίου, μετά από απόφαση δημοτικής επιτροπής υπό τον δήμαρχο Σπύρο Ραζή Λουκάτο(1895-1903) και τους δημοτικούς συμβούλους Παναγή Κοκόλη,Γεράσιμο Ραυτόπουλο,Γεράσιμο Βενετσιάνο κι Άγγελο Μακρή, σε συνεδρίαση της 6ης Μαϊου 1901.

Από ιδιόχειρη σημείωση του γλύπτη Γεώργιου Μπονάνου  πάνω στα σχέδια, διαβάζουμε λεπτομέρειες για τους όρους της συμφωνίας και για να κατανοήσουμε καλύτερα την αξία του ποσού των 12.000 δρχ, αρκεί να λάβουμε υπόψη μας ότι  το 1902 ο μέσος μηνιαίος μισθός ενός τραπεζουπαλλήλου ήταν 239 δραχμές :

Επιγραφές: α) Ανάμεσα τους κρήνες Τύπου Α και Β: Ενεκρίθησαν τα / υπό στοιχ. Α και Β / Αργοστόλιον 5 Δεκεμβρίου 1902 / Ι. Τούλ / Εθεωρήθη / ο Δήμαρχος Κρανίων / σφραγίδα-υπογραφή, β) Στο δεξιό άκρο του χαρτιού μεμολύβι: Δια 2 του τύπου Α’ και / 2 του τύπου Β’ / δρ. 12.000 πάρα / δοτέα εις Αργό / στόλιον. Ο δήμο / τικός και λιμενικός / φόρος εις βάρος / του εργοδότου. / Η τοποθέτησις εις βάρος του εργολάβου.
Υπογραφή, κάτω ανάμεσα στις κατόψεις τύπου Α’ και Β’: Γ. Μπονάνος.

Απόσπασμα από την Διδακτορική Διατριβή της κυρίας Θεοδώρας Μαρκάτου, Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος Η ζωή και το έργο του

Οι κρήνες παραδίδονται από τον γλύπτη στις 9 Οκτωβρίου 1903, σύμφωνα με δημοσίευμα της  εφημερίδας ”Ζιζάνιο” στο υπ’αριθμό 285 φύλλο της 11ης Οκτωβρίου 1903 και  μετά  την απόφαση της δημοτικής επιτροπής, η μία από τις κυλινδρικές  τοποθετείται στην αρχή της  αγοράς κι επί της παραλιακής, περίπου στο ύψος της σημερινής οδού Ανδρέα Μεταξά.

Η αγορά του Αργοστολίου το 1904 με την κρήνη Τουλ στην δεξιά πλευρά

Η κρήνη  Τουλ  στην αγορά και δίπλα στο  περίπτερο του Ιωσήφ Μαντά, το 1936

Η δεύτερη, δίπλα από το προσεισμικό Τελωνείο, σε μια πλατειούλα ανάμεσα στο κτίριο του Τελωνείου και το σπίτι των αδελφών Φαρακλού και για να καταλάβουμε σε ποιο σημείο αναφορικά με το σήμερα, περίπου μπροστά από το ξενοδοχείο Φωκάς στο ύψος του παλιού αστυνομικού τμήματος.

Στα χρόνια της κατοχής, τα υπόστεγα της Ντογκάνας αριστερά και το Τελωνείο, στο βάθος το σπίτι των Αφων Φαραντού με την κρήνη Τουλ μπροστά της και  δεξιά η οικία Αφων Φαρακλού 

Όπως περιγράφει ο ίδιος ο γλύπτης, σε κατάλογο που  σώζεται στο Αρχείο της μικρής του κόρης κ. Ειρήνης Εκιντζόγλου και του εγγονού του κ. Σωτηρίου Μπονάνου, οι κυλινδρικές χαρακτηρίζονται από ”Ορθογώνιο υπόβαθρο ύψους 1.05 μ. με κρουνούς σε σχήμα λεοντοκεφαλών στις 4 πλευρές, που στηρίζει αρράβδωτο κίονα ύψους 2 μέτρων στο σώμα του οποίου περιελίσσεται δελφίνι.”

Λεπτομέρειες στις κολωνάτες κρήνες(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Πιο αναλυτικά κι όπως αναφέρει η κ. Δώρα Μαρκάτου, πάνω στο κεφάλι του δελφινιού στέκεται  αγόρι φτερωτό με τρίαινα στο δεξί του χέρι, που πατάει στο κεφάλι του δελφινιού, το οποίο ελίσσεται γύρω από αρράβδωτο κίονα. Στο κάτω μέρος παριστάνονται υδρόβια φυτά κι ανάμεσά τους η γνωστή υπογραφή του καλλιτέχνη: Γ.ΜΠΟΝΑΝΟΣ/ΕΠΟΙΕΙ.

Ανάγλυφο κόσμημα από κλαδιά δάφνης  περιτρέχει  το τετράγωνο βάθρο στα δυο τρίτα περίπου του ύψους του από τη βάση και στις τέσσερις πλευρές κάτω από τοξοειδές πλαίσιο, υπάρχουν  οι κρουνοί  σε σχήμα λεοντοκεφαλών.Ο κίονας κατέληγε σε  ένα οξύ άκρο πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένη η επίστεψη που είχε την μορφή λεκάνης.

Κοντινή λήψη της  κρήνης δίπλα στο προσεισμικό Τελωνείο

Η κυλινδρική κρήνη που βρισκόταν στην αγορά, βρήκε πολύ νωρίτερα  την  θέση της στο μετασεισμικό Αργοστόλι από ότι οι υπόλοιπες και κοσμεί μέχρι σήμερα  την πλατεία Μαρίνου Αντύπα, μπροστά από την  πρώην Αγροτική Τράπεζα και νυν Πειραιώς.

Διαμόρφωση πλατειούλας επί της οδού Σιτεμπόρων και τοποθέτηση μετασεισμικά  της μιας από τις  κρήνες Τουλ

Η κρήνη Τουλ  στην πλατεία Μαρίνου Αντύπα, το 2021

Η όμοια της, στολίζει μετασεισμικά το παρκάκι που δημιουργήθηκε στον παλαιό χώρο της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη της Πλάκας, ανάμεσα στον παλιό Ναυτικό Όμιλο και το μνημείο των Ριζοσπαστών, επί της οδού Γερασίμου Φωκά, λίγα μέτρα από την παραλιακή και κοντά στην Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού.

Το παρκάκι του Αγίου Ιωάννη κατά την διαμόρφωση του με την κρήνη Τουλ, που διεσώθη από την πλατειούλα δίπλα στο παλιό Τελωνείο 

Κοντινή λήψη της ίδιας κρήνης(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Στο ίδιο σημείο το 2019 με την  κρήνη Τουλ στο βάθος και σε πρώτο πλάνο τμήμα από κίονα του προσεισμικού Κοργιαλένειου Αρχαιολογικού Μουσείου

Εκείνο που δεν μπορεί κάποιος να παρατηρήσει εύκολα αν δεν έχει ήδη την πληροφορία, όπως εμείς από την κυρία Δώρα Μαρκάτου είναι ότι κατά την μετασεισμική τοποθέτηση τους,  η επίστεψη στις κρήνες έχει τοποθετηθεί ανάποδα από το αρχικό σχέδιο, το οποίο δημιουργούσε στην κορυφή ένα είδος λεκάνης και λείπει ή έχει καλυφθεί το λεπτό άκρο που την συνέδεε με τον κορμό. Ως αποτέλεσμα, η κατασκευή δείχνει βαρύτερη αφού έχει καταστραφεί η αρχική σύλληψη του έργου.

Αριστερά η λάθος  επίστεψη της κρήνης  μετασεισμικά και δεξιά στην αρχική της μορφή, στην πλατεία Τελωνείου

Οι  δυο αετωματικες κρήνες τοποθετήθηκαν επίσης το 1903  η  μία  στην κεντρική πλατεία  πίσω από τα Δικαστήρια του Νάπιερ και στο αρτεσιανό που υπήρχε τότε στον χώρο αλλά δυστυχώς, δεν έχει βρεθεί  μέχρι σήμερα φωτογραφία της εποχής, που να την δείχνει στον φυσικό της χώρο κι αυτό ίσως γιατί παρέμεινε εκεί μόνο τρία χρόνια, όπως θα δούμε παρακάτω.

Η πίσω πλευρά των  Δικαστηρίων του Νάπιερ στις αρχές του 1900

Η δεύτερη, στην περιοχή της προσεισμικής Πλάκας, κοντά στο αρτεσιανό πηγάδι της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη. Ένα από τα πρώτα αρτεσιανά πηγάδια του Αργοστολίου, το τρίτο κατά σειρά μετά της Σισιώτισσας και της Καμπάνας, με νερό αρίστης ποιότητας όπως δήλωνε ο αρχιτέκτονας και με υδρολογικές γνώσεις Παύλος Τσίλλερ από την Αθήνα, το 1889.

Η μία από τις δυο εντοιχισμένες κρήνες Τουλ, δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη(από  λεύκωμα του γλύπτη Γ.Μπονάνου)

Αυτές οι κρήνες  σύμφωνα πάλι με τον γλύπτη, χαρακτηρίζονται από ”Χαμηλό ορθογώνιο υπόβαθρο που στηρίζει ανθεμωτό αετωματικό πλαίσιο με ανθεμωτό κόσμημα, ανάμεσα στα κιονόκρανα των παραστάδων, και ανάστροφο δελφίνι με συστραμμένο σώμα στην κύρια πλάκα”.

Πιο αναλυτικά, η πλάκα διαστάσεων 1,43χ0,85  μ. απεικονίζει γυμνή κόρη, που κάθεται στην ράχη δελφινιού με το σώμα της να ακολουθεί την καμπύλη του σώματος του, που παριστάνεται με την ουρά πάνω και το κεφάλι κάτω.Το κεφάλι του δελφινιού  ακουμπά σε βράχο που φέρει κρουνό σε σχήμα ρόδακα. Στο πάνω μέρος της πλάκας υπάρχει και πάλι  η υπογραφή του γλύπτη: Γ.ΜΠΟΝΑΝΟΣ/ΕΠΟΙΕΙ.

Δυο ραβδωτές παραστάδες με κορινθιακά επίκρανα υποβάσταζαν επιστύλιο από μονόλιθο  κι αέτωμα με ανθεμωτά κοσμήματα στις γωνίες του.

Η υπογραφή του γλύπτη πίσω από την διαθωσείσα αετωματική κρήνη

Μόλις τρία χρόνια από την κατασκευή τους και συγκεκριμένα τo 1906 ο δήμαρχος Σπύρος Φωκάς-Κοσμετάτος(1903-1914) γκρεμίζει το παλιό δικαστικό μέγαρο του Νάπιερ στην κεντρική πλατεία και τότε η κρήνη  Τουλ εντοιχίζεται σε οικία απέναντι από τον κήπο του Νάπιερ, στη γωνία με την οδό Λάσσης και παραμένει εκεί μέχρι το 1953.

Όπως μου είχε εκμυστηρευτεί ο αείμνηστος ιστορικός ερευνητής Αγγελοδιονύσης Δεμπόνος όταν μάζευα στοιχεία για την πρώτη μου ιστορική ξενάγηση, μαζί με τον  μηχανικό του δήμου  κ. Λάμπρο Μήλα, βρήκαν και διέσωσαν τις κρήνες αμέσως μετά τους σεισμούς του 1953, τις οποίες φύλαξαν πρόχειρα σε ιδιόκτητο οικόπεδο προκειμένου στην συνέχεια να παραληφθούν από συνεργεία του δήμου.  Δυστυχώς όπως μας είπε, κάποια χρονική στιγμή όταν τις αναζήτησαν βρέθηκαν μόνο οι τρεις γιατί η τέταρτη είχε κλαπεί. Πολλές δεκαετίες αργότερα έφτασαν εμπιστευτικές πληροφορίες σχετικά με το ποιος είχε πάρει το γλυπτό αλλά ο πληροφοριοδότης υπαναχώρησε στο τέλος, μη θέλοντας να εκτεθεί.

Δυο δεκαετίες αργότερα και μέχρι το 1974 περίπου, είχε επανατοποθετηθεί στο Αργοστόλι μόνο η κρήνη  μπροστά από την τότε Αγροτική Τράπεζα κι ο  καθηγητής-φιλόλογος Νικόλαος Τζουγανάτος (1906-1994) αρχίζει να αναζητά τις υπόλοιπες τρείς, μη γνωρίζοντας ότι η τέταρτη είχε ήδη εξαφανιστεί. Μετά από πληροφορίες του θυρωρού του Δημαρχείου, βρίσκει τις δυο, την μια κυλινδρική και την μια αετωματική,  πεταμένες ακόμα μέσα στα χώματα και τις λάσπες σε ένα χωράφι, όπου παλαιότερα το Χαροκόπειο Γυμναστήριο και παίρνει την διαβεβαίωση του τότε δημάρχου Γερασίμου Ραζή(1972-1974), ότι θα φροντίσει σύντομα να τις τοποθετήσει και πάλι για να στολίσουν με την ομορφιά τους το Αργοστόλι.

Όπως είδαμε και παραπάνω λίγο μετά τοποθετείται κι η δεύτερη κυλινδρική κρήνη στο σημείο που βρισκόταν η προσεισμική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Πλάκα, από τον δήμαρχο Φωκά Κοσμετάτο Μαρίνο(1975-1982).

Την δεκαετία του 1990,  οι δήμαρχοι Αλέκος Καλφάτης(1983-1986 και 1991-1994) και  Γεράσιμος Φόρτες(1995-2006), προέβησαν σε νέες εργασίες συντήρησης κι αποκατάστασης των δύο μνημείων γιατί είχαν  ακόμα αρκετές φθορές  από τους σεισμούς του 1953 κι όσους ακολούθησαν ως τότε, που  χειροτέρευαν με την πάροδο του χρόνου.

Στην συνέχεια και για πολλά χρόνια, τμήματα της διασωθείσας αετωματικής κρήνης βρίσκονταν έξω από το Δημαρχείο Αργοστολίου πίσω από τα επίσης διασωθέντα κιονόκρανα του Κοργιαλένειου Αρχαιολογικού Μουσείου και συγκεκριμένα η ανάγλυφη πλάκα της, η ορθογώνια βάση μήκους 1,30 μ. το επιστύλιο  ύψους 0,45 μ. και το αέτωμα ύψους 0,29 μ.

Η ορθογώνια βάση, το επιστύλιο και το αέτωμα της κρήνης(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Διασώθηκαν επίσης και τέσσερα τμήματα από τις παραστάδες, μια σχεδόν ολόκληρη ύψους 1,08 μ. και τρία μικρότερα κομμάτια ύψους 0,79 ,0,875 και 0,32 μ. αντίστοιχα, που αργότερα μεταφέρθησαν στις αποθήκες του δήμου και σήμερα δίνουν την δυνατότητα της αποκατάστασης του γλυπτού στην αρχική του μορφή.

Τμήματα από τις παραστάδες(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Η διασωθείσα ανάγλυφη πλάκα(αρχείο Δώρας Μαρκάτου)

Στις αποθήκες του δήμου στη ΒΙ.Π.Ε. τα ανακάλυψε  το 2020 ο αντιδήμαρχος κ. Μινέτος και μαζί με τον Γενικό Γραμματέα του δήμου, τον κ. Νίκο Φραντζή, πήραν την απόφαση με την συγκατάθεση του δημάρχου κ. Θεόφιλου Μιχαλάτου να αποκαταστήσουν και να επανατοποθετήσουν το μνημείο σε δημόσιο χώρο στην πόλη του Αργοστολίου.

Στη πορεία που ακολούθησε, όπως αναφέρει ο κ. Μινέτος πολλοί ήταν οι άνθρωποι που ενεπλάκησαν και συνέβαλαν στην προοπτική αυτή, όπως η  Πολιτικός Μηχανικός κ. Άννα Κολαΐτη, η Αρχιτέκτονας Μηχανικός κ. Ευρύκλεια Παπαδήμα  και ο συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης κ. Αθανάσιος Τζαμαλής με την ομάδα του.

Εργασίες αποκατάστασης της κρήνης( αρχείο Δ.Μινέτου)

Σήμερα, 120 χρόνια από την κατασκευή της και  70  μετά τους σεισμούς του 1953, φαίνεται ότι   η μια από τις εντοιχισμένες κρήνες Τουλ, θα ξαναβρεί την θέση της στην πόλη και μένει να αποφασιστεί ποιον δημόσιο χώρο θα κοσμήσει, έτσι ώστε οι τρεις από τις τέσσερις κρήνες να συνεχίσουν να αποτελούν τον συνδεκτικό ιστορικό κρίκο ανάμεσα στο προσεισμικό και το νεότερο Αργοστόλι.

Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος χαρακτήριζε τις κρήνες συμβολικές αφού μέσα από τις χρηστικές τους ιδιότητες σε μια εποχή με έντονο πρόβλημα ύδρευσης στο Αργοστόλι, συνέχιζαν ταυτόχρονα την βενετική παράδοση των διακοσμημένων πηγαδιών στο κέντρο πλατειών ενώ η νεοκλασική μορφή τους ταίριαξε απόλυτα με την αρχιτεκτονική του προσεισμικού Αργοστολίου.

Ο διακεκριμένος  γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος (1863 – 1940) από το Βουνί του Ληξουρίου,  υπέγραφε τα έργα του τονίζοντας πάντα την καταγωγή του: ΓΕΩΡ. ΜΠΟΝΑΝΟΣ / ΚΕΦΑΛΛΗΝ / ΕΠΟΙΕΙ κι αυτήν την υπογραφή του φέρουν πολλά μνημεία εντός κι εκτός Κεφαλονιάς.

Έργα του βρίσκονται σε όλη την Ελλάδα (Αθήνα, Πειραιάς, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθο, Εύβοια, Γραβιά, Αρτοτίνα, Βέροια, Μεσολόγγι, Κοζάνη. Αίγιο Ναύπλιο, Πύργο,  Ύδρα, Άνδρο, Σκύρο Λέσβο, Χίο, Ψαρά και σε άλλα μέρη).

Μόνο στο Α΄ Νεκροταφείο  Αθηνών υπάρχουν γύρω στα 33 ταφικά μνημεία, με σπουδαιότερα, το μνημείο  του Γεωργίου Π. Στολμπατζή «Η Στέλλα»- στο τύπο της κοιμωμένης- έργο ανάλογο με εκείνο του Χαλεπά και το ταφικό μνημείο του Βιτσάρη. Επίσης, αξιόλογα είναι τα ταφικά μνημεία: του  Γεώργιου Λαμπίρη, του Παναγή  Α. Χαροκόπου, της οικογένειας Αντωνίου Κιμουλάκη,  του Ανδρέα Συγγρού, του Germain Henrighsen, της οικογένειας Κάντζου.

Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος

Πολλά έργα του βρίσκονται και στο εξωτερικό, στην Αλεξάνδρεια, στο Κάιρο, στην Κύπρο και αλλού. Μια σειρά από αντίγραφα αρχαίων ελληνικών έργων, που αγοράστηκαν κυρίως από τουρίστες βρίσκονται επίσης σε πολλά μέρη του εξωτερικού.

Αξίζει μια μικρή αναφορά σε κάποια από τα αξιόλογα έργα του και σε ποιον τόπο βρίσκονται. Ο ανδριάντας του  Ανδρέα Μιαούλη στην πλατεία της Ερμούπολης στη Σύρο, του ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη στο Ζάππειο, των  Κεφαλλήνων αδελφών  Βαλλιάνου στην Εθνική Βιβλιοθήκη, του Π. Βαρνάζου στη Μυτιλήνη, του Ι.  Καποδίστρια στο προαύλιο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι  προτομές και οι ανδριάντες που ξεχωρίζουν είναι: του Ανδρούτσου στη Γραβιά, του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στη Μεσσήνη, του Θεόφιλου Καΐρη στην Άνδρο, του Βύρωνα, του Διάκου και άλλων σπουδαίων προσωπικοτήτων.

Οι ανδριάντες των αδελφών Ανδρέα και Παναγή Βαλλιάνου, στην Εθνική Βιβλιοθήκη

Ο Γεώργιος Μπονάνος έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις κι απέσπασε τιμητικές διακρίσεις. Στην έκθεση της Δ΄ Ολυμπιάδας  στο Ζάππειο το1888 πήρε το αργυρό μετάλλιο, καθώς και αργυρό  το 1900 στη Διεθνή Έκθεση Χανίων. Ο γλύπτης βραβεύθηκε επίσης με χάλκινο μετάλλιο στην Παγκόσμια Έκθεση στο Παρίσι το 1889 και το 1900, για τις ελεύθερες συνθέσεις του «Έλλην Δούλος» και «Νανά», μετέπειτα με νέο τίτλο ως  “Κυνηγέτις”.

Οι συνθέσεις του γλύπτη Έλλην Δούλος και Νανά(Κυνηγέτις)

Ο σπουδαίος αυτός καλλιτέχνης έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 77 χρόνων στις 10 Μαΐου 1940 στην Πολυκλινική Αθηνών, αφήνοντας πίσω του ένα μεγάλο αριθμό από έργα στερεώνοντας με το δικό του τρόπο την Ελληνική Καλλιτεχνία. Η κηδεία του έγινε  την Κυριακή, 12 Μαΐου δημοσία δαπάνη και ενταφιάστηκε στον οικογενειακό τάφο στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.

Πάνω από 30 έργα  του βρίσκονται στην Κεφαλονιά, σε δημόσια κτίρια, κοιμητήρια, πλατείες και σε  δημόσιους χώρους, όπως τα ταφικά μνημεία του Ερνέστου Τούλ στο Βρετανικό Νεκροταφείο, του Ανδρέα Ραζή στο Νεκροταφείο Δράπανου,  η στήλη των Ριζοσπαστών, η στήλη  Πεσόντων Δημοτών στον Κήπο του Νάπιερ, οι Κρήνες Τουλ στο Αργοστόλι, ενώ στο Ληξούρι το μνημείο των αδελφών Ιακωβάτων στην ομώνυμη Βιβλιοθήκη, το μνημείο Βουτσινά κι  η στήλη των Πεσόντων Επαρχίας Πάλλης.

Ποιός ήταν ο Ερνέστος Τουλ

Κλείνοντας, θεωρούμε απαραίτητο να αναφέρουμε κάποια στοιχεία για τον δωρητή των κρηνών. Ο Ερνέστος Αύγουστος Τουλ(1818-1916) ήταν γιος του Ιρλανδικής καταγωγής Ιωάννη Αυγούστου Τουλ και της κοντέσσας Βαρβάρας Κερίνο από τη Ζάκυνθο.Το μικρότερο από τα 6 παιδιά της οικογένειας χάνει τον πατέρα του σε ηλικία μόλις 37 ετών και ως ο χαϊδεμένος της μητέρας του ζει έκλυτη ζωή για πολλά χρόνια, χαρτοπαίζοντας και δημιουργώντας χρέη που αρκετές φορές πλήρωνε με χρήματα της Ιονικής Τράπεζας, στην οποία δούλευε ως ταμίας.

Παντρεύεται το 1856 την προστατευόμενη βοηθό της μητέρας του Μαριέτα,γεγονός που σοκάρει τα μέλη της οικογένειας του κι ως αποτέλσμα διακόπτει κάθε επαφή μαζί τους. Με την θετική  επιρροή της Μαριέτας σταματάει την χαρτοπαιξία και γίνεται ένας πολύ επιτυχημένος εξαγωγέας σε κάθε είδος εμπορίου αλλά ιδιαίτερα της σταφίδας.

Αρχικά ασχολήθηκε με την εξαγωγή ελαιολάδου στην Ιταλία, αποκτώντας προοδευτικά και δικά του πλοία. Αργότερα εκμεταλλευόμενος τον αφανισμό των γαλλικών αμπελώνων λόγω ασθένειας των κλημάτων κι ευρύτερα την πλεονεκτική θέση της Επτανήσου, που δεν λαβώθηκε από την τουρκική κατοχή συγκριτικά με την υπόλοιπη χώρα,στρέφεται στο εμπόριο της σταφίδας και μεταβάλλεται στον πλουσιότερο και πλέον δραστήριο έμπορο της Κεφαλονιάς.

Ο Τουλ ανακαινίζει τις παλιές εγκαταστάσεις της  «Οινουργικής Εταιρείας Κεφαλληνίας» τις οποίες αγοράζει το 1872 από τον ιδρυτή της Νικόλαο Γ. Πινιατώρο(1821-1884) στην περιοχή που και σήμερα όλοι γνωρίζουμε με το όνομα Βινάριες και την μετονομάζει σε Εταιρεία Οινοποιίας και Κονιακοποιίας Ε.Α.Τουλ ενώ σε κάποια επιστολικά δελτία αυή εμφανίζεται με το όνομα Vinaria Ε.Α.Τουλ.

Προσθέτει κτίρια κατά μήκος  του δρόμου τόσο από την πλευρά της θάλασσας όσο και από την πλευρά του λόφου για να διευκολύνεται η μετακίνηση των προϊόντων.

Μέλη της οικογένειας Τουλ μπροστά από τις κτιριακές εγκαταστάσεις , γύρω στα 1900

Στην ιδιωτική τους αποβάθρα κάτω από τις εγκαταστάσεις, έπιαναν καράβια από όλο τον κόσμο, στα οποία η οικογένεια Τουλ φόρτωνε   τα  φημισμένα κρασιά και κονιάκ της εταιρείας, τυποποιημένα και συσκευασμένα σε κιβώτια των 12 ή 13 μπουκαλιών αφού ο Τουλ ήταν εκείνος που εισήγαγε την εμφιάλωση για πρώτη φορά καθώς και τη συσκευασία των μπουκαλιών σε μικρά κιβώτια.

Η αποβάθρα Τουλ στις Βινάριες, με το πέρασμα των χρόνων

Τα κρασιά και το κονιάκ του οίκου Τουλ είχαν αποσπάσει πλήθος βραβείων, όπως το χάλκινο Παρισίων το 1875, το χρυσό Αθηνών την ίδια χρονιά,το χρυσό Αρλ το 1882, το χρυσό Αμβέρσας το 1885 και το χρυσό Αθηνών το 1903.

Ετικέτα στις φιάλες ρομπόλας παραγωγής Ε.Α.Τουλ

Τα πολυβραβευμένα προϊόντα της οινοποιίας Τουλ (ρομπόλα,κονιάκ, λικέρ κ.λπ.) αποκτούν καλή φήμη τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ολλανδία, τις Σκανδιναβικές χώρες και τη Γερμανία, τη μεγαλύτερη τότε αγορά εξαγωγών.

Στη Γερμανία μάλιστα ο Ερνέστος κερδίζει έναν πιστό, οικογενειακό φίλο και θαυμαστή των μεθόδων του, που τον έλεγαν Κλάους. Ο τελευταίος,έχοντας ως πρότυπο τη «Βινάρια», θα οικοδομήσει μια παρόμοια επιχείρηση κοντά στην Πάτρα,  την εξίσου ονομαστή «Αχάϊα Κλάους».

Διαφήμισης της εταιρείας, το 1901 (φωτογραφία του Παναγιώτη Κανελλοπούλου)

Χάρη στον Τουλ, τα Κεφαλονίτικα κρασιά ακολουθούν για χρόνια τους θαλάσσιους δρόμους και μέσω της Ερυθράς Θάλασσας φτάνουν ως και τη Τζακάρτα της Ινδονησίας, καταρρίπτοντας τον μύθο πως τα Ελληνικά κρασιά είναι μικράς διαρκείας.

Είναι ο άνθρωπος στον οποίον οφείλεται το γεγονός, ότι τα Κεφαλονίτικα κρασιά  αποκτούν την θέση που τους αρμόζει στο Ευρωπαϊκό εμπόριο,  με το μέγιστο μέρος αυτών να στέλνεται τότε στη Γερμανία.

Διαφημιστικό   για την οινοποιϊα Τουλ, που δείχνει τις παλιές εγκαταστάσεις και τα κτίρια στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα η κοσμική ταβέρνα ‘ Βινάριες’ ενώ επάνω αριστερά διακρίνεται αμυδρά το Ορφανοτροφείο ”Ο Σωτήρ”

Το όνομα του Τουλ μνημονεύεται ακόμα και σήμερα μαζί με τον Γερμανό Γουσταύο Κλάους στην Αχαϊα και τον  κοσμοπολίτη Θεόδωρο Μερκούρη στην Ηλεία,ως ένας εκ των τριών που έβαλαν τα πρώτα θεμέλια στην παραγωγή ευγενών οίνων στον  Ελλαδικό χώρο και  ίδρυσαν για τον σκοπό αυτό σύγχρονα οινοποιεία. Ακολούθησε αργότερα κι ο Ιωάννης Μπουτάρης με την εταιρεία Μπουτάρη Οινοποιητική που ιδρύθηκε το 1879.

Άποψη των εγκαταστάσεων Τουλ από τη θάλασσα

Ο Ερνέστος Τουλ όταν πεθαίνει το 1916 κοντά 100 χρονών, ενταφιάζεται στο Βρετανικό Κοιμητήριο του Δραπάνου και το ταφικό του μνημείο κατασκευάζει ο Γεώργιος Μπονάνος, στο οποίο αναπαριστά έναν άγγελο που πατάει ανάλαφρα πάνω σε μια σαρκοφάγο, τοποθετημένη μπροστά από έναν οβελίσκο.

Πρόκειται για αντρική νεανική μορφή με αρχαιοπρεπές φόρεμα που γλυστράει στους ώμους.Οι μελετημένες αναλογίες κι η κατακόρυφη ανάπτυξη της σύνθεσης έχουν ως αποτέλεσμα μια μορφή ανάλαφρη που δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται, σαν να έχει χάσει το μάρμαρο το βάρος του.Ο άγγελος στο μνημείο Τουλ είναι γνωστός κι ως ”ψυχή”.

Το ταφικό μνημείο του Ερνέστου Τουλ στο Βρετανικό Κοιμητήριο του Δραπάνου

Οι ιστορικές συγκυρίες, που οδήγησαν στην άνθιση της επιχείρησης των Τουλ, μεταβλήθηκαν δραματικά στην αυγή του εικοστού αιώνα. Η ευρωπαϊκή αγορά κατακλύζεται πλέον από ελληνικά, φτηνά κρασιά ωστόσο υποδεέστερης ποιότητας από τα αντίστοιχα της «Βινάριας» σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιβληθεί εμπάργκο εισαγωγών στην Γερμανία. Το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου θα σημάνει το τέλος της μακρόχρονης, επικερδούς συνεργασίας με την παραπάνω χώρα και τα αδέλφια Τουλ δεν θα  κατορθώσουν τελικά να σώσουν τη «Βινάρια». Η διάθεση των προϊόντων έγινε προβληματική, οι εγκαταστάσεις παύουν να λειτουργούν αλλά παραμένουν ως αποθήκες.

Φωτογραφία που βρίσκεται στην Κεφαλονίτικη Πρόοδο, περίοδος Γ’ τεύχος 10 του 2023, σελίδα 23 

Σε κάποια από αυτά τα  κτίρια  στεγάστηκε αργότερα ο οίκος ανοχής του Γεράσιμου Παυλάτου (Προυσό) το 1932 και στην συνέχεια  οι αποθήκες του Κουνάδη Γεράσιμου, το 1938. Ωστόσο, όπως προαναφέραμε ακόμα  και σήμερα σώζεται τμήμα της αποβάθρας των Τουλ λίγο μετά το Ορφανοτροφείο και φυσικά το όνομα ‘Βινάριες’ όχι μόνο για το ομώνυμο εστιατόριο αλλά ως χαρακτηριστικό τοπωνύμιο στην ευρύτερη περιοχή, της πόλης.

Ότι έχει απομείνει σήμερα από την αποβάθρα των Τουλ, κάτω από την  κοσμική ταβέρνα ‘Βινάριες’, που πολλοί χρησιμοποιούν  για τα μπάνια τους χωρίς να γνωρίζουν την ιστορία της

Απομεινάρια κτιριακών εγκαταστάσεων στην περιοχή Βινάριες, λίγο πριν τον Θαλασσόμυλο, (φωτογραφία Ρεγγίνας Σακβινάτσου)

Πηγές:

1.Μαρκάτου Δώρα, Διδακτορική Διατριβή Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος, Η ζωή και το έργο του

2. Πρακτικά του Ε’ Πανιονίου Συνεδρίου Τόμος Γ’, Κεφαλονιά 17-21 Μαϊου 1986,  Δώρα Μαρκάτου ‘Έργα του γλύπτη Γεωργίου Μπονάνου στην Κεφαλονιά:Οι Κρήνες  δωρεάς Τουλ”

3. Πρακτικά του ΙΑ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Κεφαλονιά 21-25 Μαϊου 2018, Δώρα Μαρκάτου ‘Κρίσιμα ζητήματα της καλλιτεχνικής δημιουργίας στα Επτάνησα (18ος-αρχές 20ού αιώνα)’ 

4. Νικος Πετρόπουλος, ”Τι μάγεψε τον Γουστάβο Κλάους; Τα γλυκά μάτια της Δάφνης ή η Μαυροδάφνη του Ερνέστο Τουλ;”  Κεφαλονίτικη Πρόοδος περίοδος Γ΄ τεύχος 10, 2023

5. Λειβαδά Ευριδίκη,Το Αγγλικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο στο Δράπανο, Οδύσσεια  2008                                        

6.Τζουγανάτος Νικόλαος, Μελετήματα Ιστορίας και Λαογραφίας της     Κεφαλονιάς,ΈΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΛΕΙΒΑΘΩ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑΣ 1996

7. Τσιτσέλης Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα τ. Α’ και Β’ Αθήνα 1904 και 1960

8. Φωκάς Κοσμετάτος Μαρίνος , Δυο Δημαρχίες στο Αργοστόλι, Αργοατόλι 1983

9.Partsh Joseph (Ιωσήφ Πάρτς): Κεφαλληνία και Ιθάκη-Γεωγραφική Μονογραφία, Aθήνα 1892

10. Δεμπόνος Αγγελοδιονύσης, Το Αργοστόλι διασκεδάζει, Αργοστόλι 1979

                                              Η Γένεση και τα Πάθη μιας Πολιτείας,Αργοστόλι 1981

                                              Το χρονικό του σεισμού,Αργοστόλι 1976

                                              Σταθμοί ,Αργοστόλι 1994

11.Μσχόπουλος Γεώργιος, Ιστορία της Κεφαλονιάς Τόμοι Α’ και Β’, εκδ. Κέφαλος Αθήνα                                             1988 και 1990

                                         Το Εκκλησιαστικό Αρχείο Κεφαλονιάς, εκδ. Τοπικό Ιστορικό                                               Αρχείο Κεφαλονιάς, Αθήνα 1984

12. Συλλεκτική έκδοση της Κοργιαλένειου Βιβλιοθήκης Η ΠΑΛΙΑ ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΕΝΑΣ ΑΤΕΛΕΙΩΤΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ. Tόμος   πρώτος.