Γράφει ο Βασίλης Μούτσιος
Κοινωνιολόγος – Δημοσιογράφος
Το Ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο και Πάσχα είναι ιδιαίτερα κατανυκτικό και συγκινητικό. Υπάρχουν έθιμα μοναδικά, τα οποία δεν υπάρχουν σε καμία άλλη περιοχή της χώρας, και διαμορφώθηκαν κάτω από τις ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες και επιδράσεις που δέχθηκε η Ζάκυνθος στο διάβα των αιώνων.
Ο Ζακυνθινός ήταν και είναι πιστός στα αντέτια του. Τα τηρούσε και τα τηρεί με θρησκευτική ευλάβεια και από αυτά καταλαβαίνει τις γιορτές και την επανάληψη του χρόνου. Γι’ αυτό τα περισσότερα έγιναν στίχοι στους περίφημους “Σπουργίτες” του Ιωάννη Τσακασιάνου και για χάρη τους γράφτηκαν εκατοντάδες σελίδες από καθιερωμένους και δόκιμους επιφυλλιδογράφους.
Το Πάσχα είναι η πλέον κατανυκτική εορτή και ειδικά στην ανατολική ορθόδοξη εκκλησία εορτάζεται μέσα σε κλίμα συγκίνησης, καθώς οι πιστοί αναβιώνουν με πολύ παραστατικό τρόπο το θείο δράμα και εορτάζουν την Ανάσταση ως τον θρίαμβο της θεότητας απέναντι στα περιορισμένα όρια της ανθρώπινης φύσης.
Ένα ξεχωριστό τυπικό στις θρησκευτικές της τελετές και δικά της πανάρχαια έθιμα, που οι κάτοικοί της τα σέβονται και τα τηρούν με μοναδική φροντίδα και ευλάβεια. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο εκατοντάδες πιστοί το επισκέπτονται για να ζήσουν την μοναδικότητα των ζακυνθινών εκκλησιαστικών εθίμων που, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, αναδεικνύουν την σπάνια συνύπαρξη των εκκλησιαστικών παραδόσεων της δύσης με την ανατολή.
Μ’ ας πάρουμε τα πράγματα απ’ την αρχή. Ο λαός του νοτιότερου αυτού νησιού των Επτανήσων δεν είχε ποτέ εσωστρέφεια. Αντίθετα, εξέφραζε πάντα αυτό που είχε μέσα του και όλες του τις εκδηλώσεις τις χαρακτήριζε – και τις χαρακτηρίζει ακόμα ευτυχώς – μια έντονη θεατρικότητα. Αυτό ενυπάρχει και στη λατρεία του.
Οι ιδιαιτερότητες
Αρχή τους το λαοφιλές κρέμασμα του βαγιού, το μεσημέρι του Σαββάτου του Λαζάρου, που ακόμα και σήμερα συνεχίζεται με την πατροπαράδοτη συνήθεια.
Σ’ όλες τις εκκλησίες του νησιού κρεμιόταν στις έντεκα ακριβώς, με κωδωνοκρουσίες και παρατεταμένα χαρούμενα σένια. Μόνο στους Αγίους πάντες, που κατά τον ποιητή, “το καμπαναρίο τους κάνει για χίλιες μπάντες”, κρεμιόταν μια ώρα αργότερα, στις δώδεκα το μεσημέρι και είχε μια ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια.
Ο εφημέριος και ο νόντσολος της εκκλησίας ανέβαιναν στο καμπαναριό και αφού η καμπάνα κτυπούσε “γιόμα”, έδεναν από τα κάγκελα του μπαλκονιού του ένα μεγάλο κλαδί ελιάς και από αυτό άφηναν να πέσει μια μακριά αλυσίδα, πλεγμένη από βαγιά, η οποία ήταν δεμένη στο κλαδί της ελιάς και κατέληγε σ’ έναν καλοπλεγμένο ήλιο.
Οι καμπάνες κτυπούσαν χαρούμενα και ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί από κάτω έκανε το σταυρό του και εύχονταν «χρόνια πολλά και του χρόνου». Αποθανατίζοντας αυτήν την στιγμή ο Τσακασιάνος έγραψε χαρακτηριστικά:
|Αγιποαντίτικο βαΐ, με τσου μακρίους σου κλώνους
Πού θα σε ιδώ να κρεμαστείς, να πω σε πολλούς χρόνους”.
Το βαγί στη Ζάκυνθο δεν είναι η γνωστή δάφνη που μοιράζεται στην υπόλοιπη Ελλάδα αυτή τη μέρα, αλλά τα φρέσκα κιτρινωπά φύλλα του φοίνικα, που μ’ αυτά πλέκουν σταυρούς, “βαγιοφόρες”, ήλιους, αλογάκια κ.α. και στολίζουν τις εκκλησίες για τη γιορτή.
Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ ακούγεται το κατανυκτικότατο τροπάριο της Κασσιανής (Δοξαστικό των Αποστίχων), όπως ψάλλεται από τις μελωδικές χορωδίες των ναών μας και ιδιαιτέρως της Ι. Μονής του Αγίου Διονυσίου, του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Νικολάου των Ξένων και της Φανερωμένης στην πόλη.
Τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί γίνεται ο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία σ’ όλους τους Ιερούς Ναούς. Μετά απ’ αυτήν, τα πάντα πενθούν και οι καμπάνες δεν ξανακτυπούν, μέχρι το πρωϊ του Μεγάλου Σαββάτου. “Χηρεύουν” κατά την ωραία ζακυνθινή έκφραση. Μαύρα λάβαρα κρεμιούνται στα μπαλκόνια των σπιτιών, οι σημαίες είναι μεσίστιες, ακόμη και η ενδυμασία, ιδιαίτερα των μεγαλύτερων σε ηλικία Ζακυνθινών, είναι πένθιμη.
Οι ιδιομορφίες του Ζακυνθινού εκκλησιαστικού τυπικού είναι έντονες από τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ. Πρώτα απ’ όλα θα σας ξαφνιάσει το άκουσμα των ύμνων “Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου εαυτοίς…” και το “Εξηγόρασας ημάς εκ της κατάρας του νόμου…”, που είναι τονισμένα κατά τη Ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική. Άδικα θα περιμένετε να δείτε τον Εσταυρωμένο να λιτανευθεί μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο, όπως συνηθίζεται στην υπόλοιπη την Ελλάδα. Στο νησί μας ο Εσταυρωμένος βγαίνει μετά το ενδέκατο Ευαγγέλιο.
Η Μεγάλη Παρασκευή βρίσκει το νησί μας σε θρησκευτική έξαρση. Το πρωί γίνεται η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και ακολούθως η Αποκαθήλωση, που στη Ζάκυνθο τελείται κατά τη στιγμή που ψάλλονται τα Απόστιχα “Οτε εκ του ξύλου Σε νεκρόν…”. Μετά από λίγο ο ιερεας θα εξέλθει από το Ιερό Βήμα λιτανεύοντας τον Χριστό επί του ώμου του, τυλιγμένο σε λευκό σεντόνι.
Σημειωτέον ότι στη Ζάκυνθο δε χρησιμοποιείται ο γνωστός στην υπόλοιπη Ελλάδα κεντητός Επιτάφιος, αλλά αμφιπρόσωπη ξυλόγλυπτη αγιογραφία του νεκρού Χριστού, που ονομάζεται “Αμνός”. Μετά τη λιτάνευση, το Σώμα του Χριστού τοποθετείται στον Επιτάφιο, που σίγουρα θα σας εντυπωσιάσει, αφού και πάλι εδώ η ιδιαιτερότητα της Ζακύνθου είναι εμφανής. Εδώ οι επιτάφιοι δεν στολίζονται με λουλούδια, επειδή είναι ξυλόγλυπτοι, με επένδυση φύλλου χρυσού και βελούδου, δηλαδή πραγματικά έργα τέχνης.
Μεγάλη Παρασκευή μεσημέρι. Το αποκορύφωμα του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου. Ο Αγιος Διονύσιος στην θυρα του όπως σε ολες τις μεγάλες γιορτές στο νησι.. Ο κόσμος, Ζακυνθινοί και επισκέπτες, συρρέουν στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, απ’ όπου θα ξεκινήσει η μοναδική στην Ελλάδα λιτανεία του Εσταυρωμένου. Η ατμόσφαιρα είναι μοναδική. Η πένθιμη λιτανεία αρχίζει υπό τους ήχους του “Ινα τι εφρύαξαν έθνη…” από την φιλαρμονική. Μαζί με τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται, και η περίφημη Εικόνα της “Mater Dolorosa”, δηλαδή της Παναγίας του Πάθους. Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο Μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και τον λαό με τον Εσταυρωμένο κάνοντας το σημείο του σταυρού στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, υπό τους ήχους του “Και κλίνας την κεφαλήν”. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής τελείται κανονικά σ’ όλους τους Ιερούς Ναούς η Ακολουθία του Επιτάφιου Θρήνου. Στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η Ακολουθία αυτή, σύμφωνα με παμπάλαιο έθιμο, δε γίνεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου και συγκεκριμένα στις 2.00 το πρωί. Στις 4.00 περίπου το πρωί γίνεται η έξοδος του Επιταφίου ενώ χιλιάδες κόσμου παρακολουθούν τις μοναδικές αυτές στιγμές. Ο Επιτάφιος επιστρέφει γύρω στις 5.30 στο ναό, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία, που αξίζει πραγματικά να παρακολουθήσετε. Ο ωραιότατος ύμνος “Τον Κύριο υμνείτε…”, τονισμένος και αυτός στο Ζακυνθινό εκκλησιαστικό μέλος που ψάλλεται από όλο το λαό, και η ξακουστή Gloria”(δόξα) ή το “κομμάτι”(Πρώτη Ανάσταση) και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών που διαδραματίζονται κατά την Πρώτη Ανάσταση, θα σας εντυπωσιάσουν. Την ίδια στιγμή στηυν ιστορική πλατεία του Αγίου Μάρκου το πληθος σπάει τις στάμνες του πάνω από τις οποίες παιανίζοντας χαρμόσυνα περνά η μπάντα του Δήμου Ζακύνθου.
Τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, στις 23.15 αρχίζει η Ακολουθία στο Μητροπολιτικό Ναό που εν τω μεταξύ έχει αλλάξει τελείως όψη, έχοντας ντυθεί στα κόκκινα. Στις 23.45 ξεκινά η Αναστάσιμη πομπή για την πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου γίνεται η Ανάσταση. Το “Χριστός Ανέστη”, από τα χείλη του Μητροπολίτη, ψαλλόμενο κι αυτό κατά την ιδιόμορφη Ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, μεταδίδει σ’ όλους τους χριστιανούς, που κατακλύζουν την πλατεία και τους γύρω χώρους, το μήνυμα της Αναστάσεως του Χριστού ενώ αμέσως μετά η Εικόνα της Ανάστασης, με τη συνοδεία των ιερέων και της Φιλαρμονικής, επιστρέφει στο Μητροπολιτικό Ναό, όπου διαδραματίζονται τα του “Αρατε Πύλας…”.
Κατά την τοπική παράδοση, η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία δεν τελείται αμέσως μετά σε κανένα ναό της πόλεως και των χωριών, αλλά το πρωί της Κυριακής του Πάσχα. Το “αντέτι” (έθιμο) θέλει, κατά τη διάρκεια της αναγνώσεως του Ευαγγελίου, να κτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών.
Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο Εσπερινός της Αγάπης στον Ιερό Ναό του Αγίου Λαζάρου της πόλεως και λιτάνευση της επιβλητικής εικόνας της Παναγίας της Γαλανούσας καθώς και της εικόνας της Αναστάσεως. Τη Δευτέρα του Πάσχα τα περισσότερα χωριά μας πανηγυρίζουν. Συνδυάστε μια μικρή εκδρομή σε αυτά, επισκεφθείτε τους ωραιότατους ναούς και παρακολουθείστε τις Αναστάσιμες Λειτουργίες και λιτανείες (πρωί και απόγευμα) των σεπτών εικόνων της Παναγίας και της Αναστάσεως. Στην πόλη μας, το απόγευμα, γίνεται η λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας της Λαουρένταινας, από το Ψήλωμα (Μπόχαλη) προς τον Ιερό Ναό της Αγίας Τριάδος. Την Παρασκευή της Διακαινησίμου γιορτάζει το γραφικότατο προάστιο της Μπόχαλης. Εκεί πραγματοποιείται, μέσα στη μαγευτική ανοιξιάτικη φύση, το παραδοσιακό πανηγύρι με λιτάνευση της πανάρχαιας και θαυματουργού εικόνας της Παναγίας της Χρυσοπηγής, υπό τους ήχους του “ταμπουρλονιάκαρου” . Οι εορταστικές εκδηλώσεις του Πάσχα κλείνουν την Κυριακή του Θωμά με το παραδοσιακό λαϊκό πανηγύρι στο γραφικό εξωκλήσι του Αγίου Λύπιου, στην περιοχή Καλλίτερο (1 χμ. από την πόλη).
Και στη γαστρονομία
Μια μοναδική εμπειρία αποτελεί για το Ζακυνθινό Πάσχα και η τοπική γαστρονομία. Όσον αφορά το φαγητό, η Μεγάλη Πέμπτη η παράδοση θέλει στο τραπέζι αγκινάρες γεμιστές με ρύζι και κουκια.
Την Μεγάλη Παρασκευή οι Ζακυνθινοί δεν τρώνε ούτε λάδι, ενώ το πρωί μόλις ξυπνούν πίνουν ένα κουταλάκι ξύδι, το οποίο έχει συμβολισμό που σχετίζεται με τα πάθη του Χριστού.
Παλαιότερα στη Ζάκυνθο το Μ. Σάββατο το βράδυ, κατά το έθιμο έτρωγαν ζουμί από κρέας ή από πατσά,αυγά κόκκινα,πρέτζα και χοιρομέρι. Στη συνέχεια ο ζωμός αντικαταστάθηκε με το σγατζέττο αυγοκοφτό, αν και οι περισσότεροι στο νησί το προτιμού σάλτσα τη λεγόμενη μαγειρίτσα με την οποία διακόπτεται η νηστεία της Σαρακοστής.
Ωστόσο, τι καλύτερο, όταν γυρίζουμε το βράδυ από την Ανάσταση με τους αγαπημένους μας, να μας περιμένει στο σπίτι μια κατσαρόλα με μπόλικη αχνιστή μαγειρίτσα, πυκνή, αυγολεμονάτη και λαχταριστή, βάλσαμο για το στομάχι.
Μην ξεχνάτε πως, όσοι τηρούν τη νηστεία για ολόκληρη τη Σαρακοστή, η μαγειρίτσα είναι το πρώτο πιάτο με κρέας που θα καταναλώσουν και που θα τερματίσει την μακρόχρονη νηστεία. Ο λόγος είναι πως η μαγειρίτσα είναι ιδιαίτερα ευεργετική για το στομάχι, πριν… υποδεχτεί τις ποσότητες του κρεάτων, των γαλακτοκομικών και των μεζέδων που ακολουθούν την επόμενη ημέρα. Το έθιμο είναι να τρώνε χοιρομέρι την Ανάσταση (είδος παστού χοιρινού που έχει ψηθεί στον ήλιο και γίνεται από τα λιπαρά μέρη του χοίρου, το οποίο καρυκεύεται με πιπέρι δάφνη και σκόρδο), το έχουν μόνο τα επτάνησα. Δεν υπάρχει σπίτι ζακυνθινό, που να λείπει το χοιρομέρι από το αναστάσιμο τραπέζι του και το ντόπιο λαδοτύρι.
Κυριακή του Πάσχα: Μοσχάρι βραστό (αυγολέμονο) με ρύζι (τα τελευταία χρόνια το έθιμο με το βραστό σβήνει και τη θέση του παίρνει το αρνί στη σούβλα).
Δευτέρα του Πάσχα (της Διακαινησίμου): Αρνί ψημένο πάνω σε κληματόβεργες στον φούρνο.
