Με την ονομασία «Κούλουμα» χαρακτηρίζεται ο υπαίθριος εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας, δηλαδή της πρώτης ημέρας της Σαρακοστής μετά την Αποκριά
Πρόκειται για παραδοσιακό λαϊκό γλέντι στην εξοχή με νηστίσιμα εδέσματα, μουσική, χορό και το πέταγμα του χαρταετού, που σηματοδοτεί το τέλος της αποκριάτικης περιόδου και τη μετάβαση στη Νηστεία
Σήμερα τα Κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα, συνήθως οικογενειακά ή σε κοινές εκδηλώσεις, με τους δήμους συχνά να διοργανώνουν δωρεάν γεύματα (λ.χ. διανομή λαγάνας, χαλβά, ταραμοσαλάτας κ.ά.) και μουσικές εκδηλώσεις για τον κόσμο.
Ετυμολογία της λέξης «Κούλουμα»
Η προέλευση της λέξης κούλουμα δεν είναι απολύτως βέβαιη, και έχουν διατυπωθεί πολλές εκδοχές.
Οι κυριότερες ετυμολογικές θεωρίες περιλαμβάνουν:
Λατινική *cumulus (κούμουλος) – Σύμφωνα με τον λαογράφο Νικόλαο Πολίτη, το “κούλουμα” προέρχεται από αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus, που σημαίνει «σωρός, αφθονία» αλλά και «επίλογος/τέλος»
. Ετυμολογικά, θεωρείται ότι το λατινικό cumulus πέρασε στη μεσαιωνική ελληνική ως κούμουλον (δάνειο), απ’ όπου μέσω αντιμετάθεσης συμφώνων (μ-λ > λ-μ) προέκυψε η μορφή κούλουμο στον ενικό και τελικά κούλουμα στον πληθυντικό.
Η σημασία «σωρός/αφθονία» παραπέμπει στα πολλά νηστίσιμα φαγητά και το γλέντι της ημέρας, ενώ ως «επίλογος» δηλώνει το τέλος της αποκριάτικης περιόδου
Η εκδοχή αυτή είναι από τις πιο διαδεδομένες και υποστηρίζεται και από νεότερους γλωσσολόγους (π.χ. Λεξικό της Νέας Ελληνικής)
Λατινική columna (κολόνα) – Μια άλλη εκδοχή συνδέει τη λέξη με τη λατινική columna («κολώνα, στύλος»). Ο ιστοριοδίφης Α. Καμπούρογλου σημείωνε ότι ο όρος είναι κατ’ εξοχήν αθηναϊκός, διότι το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε γύρω από τους αρχαίους στύλους του Ολυμπίου Διός, τους οποίους οι Αθηναίοι στις αρχές του 19ου αιώνα αποκαλούσαν columna ή «κουλούμνα/κούλουμα» στη καθομιλουμένη.
Πράγματι, σύμφωνα με την παράδοση, ομάδες Αθηναίων συγκεντρώνονταν στους Στύλους του Ολυμπίου Διός (τις “κουλώνες” στην τοπική προφορά) για χορό και διασκέδαση την Καθαρά Δευτέρα
Έτσι, η λέξη κούλουμα θα μπορούσε να είχε ταυτιστεί με το υπαίθριο αυτό γλέντι στις “κολώνες”. Αν και η θεωρία αυτή στηρίζει την αθηναϊκή προέλευση της λέξης, δεν αποδεικνύει απαραίτητα την αρχαία προέλευση του εθίμου
Λατινική culmen μέσω “κούλουμος” – Ο γλωσσολόγος Γ. Μπαμπινιώτης έχει προτείνει μια διαφορετική ετυμολογία: από τη (δυσεύρετη) λέξη κούλουμος, που σημαίνει «γεμάτος» και ανάγεται στο λατινικό culmen («κορυφή, ακμή, χείλος») μέσω του culmus
Η ιδέα εδώ είναι ότι κούλουμος δηλώνει κάτι “στο πλήρες” ή “στο αποκορύφωμα”, υπονοώντας ίσως το “φούσκωμα” από το πολύ φαγητό ή το αποκορύφωμα του γλεντιού της ημέρας.
Αν και ενδιαφέρουσα ως εκδοχή, η λέξη κούλουμος δεν είναι ευρέως τεκμηριωμένη στη νεοελληνική, και πρόκειται μάλλον για υπόθεση επί τη βάσει λατινικών ριζών που αποδίδουν την έννοια της κορύφωσης/πληρότητας.
Πιθανή αλβανική προέλευση – Μια νεότερη (αλλά αμφισβητούμενη) άποψη επιχειρεί να συνδέσει τα κούλουμα με αλβανική ρίζα. Έχει αναφερθεί ότι θα μπορούσε να προέρχεται από αλβανικές λέξεις kulm ή kulluar (σε κάποια μορφή kulluem), που ερμηνεύθηκαν ως «καθαρός» λόγω της “Καθαράς” Δευτέρας
Ωστόσο, στη αλβανική γλώσσα το kulm σημαίνει «κορυφή, ανώτατο σημείο» (από το λατ. culmen) και δεν σημαίνει «καθαρός»
Η σύνδεση με έννοια “καθαρότητας” δεν τεκμηριώνεται, καθιστώντας αυτήν την εκδοχή μάλλον ασθενή. Οι περισσότεροι μελετητές τείνουν να αποδίδουν τη λέξη στη λατινική προέλευση (cumulus ή columna), δεδομένων των ιστορικών συμφραζομένων.
Σημειώνεται ότι η λέξη κούλουμα απαντά σχεδόν αποκλειστικά στον πληθυντικό αριθμό (τα κούλουμα). Σε ορισμένες διαλέκτους ή τοπικές παραλλαγές εμφανίζονται παραπλήσιες μορφές, όπως κουμούλα, κουμουλάθες, κούλουμπα ή κούμουλες, που επίσης παραπέμπουν στο ίδιο έθιμο.
Αυτές οι παραλλαγές φαίνεται να επιβεβαιώνουν τη σχέση με το κούμουλο (σωρός) και τη λατινική του ρίζα, διατηρώντας τον πυρήνα της σημασίας (σωρός, πληθώρα φαγητών) στη λαϊκή γλώσσα.
Ιστορική προέλευση και εξέλιξη του εθίμου
Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι το έθιμο των Κουλούμων έχει αρχαιοελληνική καταγωγή· η αρχή του τοποθετείται μάλλον στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (οθωμανική περίοδος).
Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ύπαιθρο καθιερώθηκε ως λαϊκή παράδοση είτε κατά τη βυζαντινή περίοδο είτε αργότερα, με επίκεντρο μεγάλες ελληνικές κοινότητες. Στην Κωνσταντινούπολη του 19ου αιώνα αναφέρεται ότι πλήθη Ρωμιών συνέρρεαν την Καθαρά Δευτέρα σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης, συγκεκριμένα στην περιοχή των Ταταούλων (σημ. Κουρτουλούς), για να γιορτάσουν με φαγητό και τραγούδι.
Στην Αθήνα, το έθιμο των Κουλούμων μαρτυρείται ήδη από τα προεπαναστατικά ή μετεπαναστατικά χρόνια και σίγουρα από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πολλές δεκαετίες πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Αθηναίοι συνήθιζαν την Καθαρά Δευτέρα να ανηφορίζουν στον λόφο του Φιλοπάππου, όπου έστρωναν νηστίσιμα τραπέζια και διασκέδαζαν από το μεσημέρι ως τη δύση του ηλίου.
Η εικόνα αυτή περιγράφεται σε ιστορικές πηγές: παρέες καθισμένες στους βράχους του λόφου, να τρώνε λαγάνα και άλλα σαρακοστιανά, ενώ πλανόδιοι οργανοπαίκτες έπαιζαν παραδοσιακούς σκοπούς για χορό.
. Το σούρουπο, το γλέντι μεταφερόταν δίπλα στους αρχαίους Στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν μεγάλο χορό –κυρίως τσάμικο– γύρω από τις κολώνες (“κουλώνες”) παρουσία πλήθους κόσμου.
Η συμμετοχή αυτή των κατοίκων της Αθήνας, συχνά με την παρουσία ακόμη και του βασιλιά ή αργότερα του Προέδρου της Δημοκρατίας, καθιέρωσε τον λόφο του Φιλοπάππου ως κεντρικό χώρο εορτασμού των Κουλούμων στην πρωτεύουσα.
Αν και το λεξιλόγιο «Κούλουμα» παλαιότερα δεν ήταν εξίσου γνωστό σε όλες τις περιοχές (π.χ. φαίνεται πως δεν χρησιμοποιούταν ευρέως στη Μακεδονία ή στη Θράκη κατά τον 20ό αιώνα), το έθιμο της εξόδου και του σαρακοστιανού γλεντιού την Καθαρά Δευτέρα υπήρχε με διάφορες τοπικές ονομασίες. Με την πάροδο του χρόνου –και μέσω της προβολής από τα μέσα ενημέρωσης– ο όρος κούλουμα καθιερώθηκε πανελλαδικά για τον συγκεκριμένο εορτασμό. Σήμερα πλέον θεωρείται πανελλήνιο έθιμο, με κάθε περιοχή να προσθέτει τις δικές της τοπικές πινελιές στον εορτασμό (παραδοσιακούς χορούς, μουσικά συγκροτήματα, διαγωνισμούς χαρταετού κ.λπ.).
Τα Κούλουμα στη σύγχρονη ελληνική παράδοση
Η Καθαρά Δευτέρα είναι ημέρα αργίας στην Ελλάδα και τα Κούλουμα αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης παράδοσης. Οι οικογένειες και οι παρέες εκδράμουν σε πάρκα, λόφους ή παραλίες, στρώνοντας πρόχειρα τραπεζώματα με τα κατεξοχήν σαρακοστιανά εδέσματα: την λαγάνα (τον άζυμο άρτο της ημέρας), τον χαλβά, την ταραμοσαλάτα, ελιές, τουρσιά και ποικιλία θαλασσινών (όπως καλαμάρια, χταπόδι, μύδια, στρείδια)
Σε πολλές περιοχές μαγειρεύεται επίσης η παραδοσιακή φασολάδα (νηστίσιμη, χωρίς λάδι).
Όλα τα φαγητά είναι νηστίσιμα, καθώς η ημέρα σηματοδοτεί την έναρξη της σαρανταήμερης νηστείας του Πάσχα. Το γεύμα συνοδεύεται συχνά με κρασί και παραδοσιακή μουσική, διατηρώντας τον χαρακτήρα του λαϊκού πανηγυριού στη φύση.
Ένα κεντρικό δρώμενο των Κουλούμων είναι το πέταγμα του χαρταετού. Από το πρωί της Καθαράς Δευτέρας, εκατοντάδες πολύχρωμοι χαρταετοί υψώνονται στον ουρανό, ένα θέαμα που χαροποιεί μικρούς και μεγάλους.
Ο χαρταετός στην ελληνική παράδοση θεωρείται ότι συμβολίζει το πνευματικό πέταγμα του ανθρώπου προς τον Θεό και την ανάταση ψυχής που φέρνει η περίοδος της Σαρακοστής
Το έθιμο αυτό είναι τόσο διαδεδομένο που αποτελεί σήμα κατατεθέν της ημέρας σε όλη τη χώρα.
Στις μέρες μας, τα Κούλουμα οργανώνονται και συλλογικά: πολλοί δήμοι (ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα) πραγματοποιούν εορταστικές εκδηλώσεις σε ανοικτούς χώρους. Στην Αθήνα, ο Δήμος Αθηναίων κρατά ζωντανή την παράδοση στο Λόφο του Φιλοπάππου, όπου πλήθος κόσμου συγκεντρώνεται για να πετάξει χαρταετούς και να δοκιμάσει τα δωρεάν σαρακοστιανά που προσφέρονται (όπως λαγάνα, όσπρια, θαλασσινά και χαλβάς) υπό τους ήχους ζωντανής παραδοσιακής μουσικής
Παρόμοιες εκδηλώσεις γίνονται σε όλη την Ελλάδα – από παραθαλάσσια σημεία μέχρι πλατείες και λόφους – τονίζοντας το κοινό πνεύμα χαράς, καθαρμού και κοινοτικής συμμετοχής που φέρνει η Καθαρά Δευτέρα. Τα Κούλουμα, ως λέξη και ως έθιμο, συμβολίζουν επομένως το πανηγυρικό κλείσιμο της Αποκριάς και την ομαδική είσοδο των Ελλήνων σε μια περίοδο περισυλλογής και νηστείας, πάντα όμως με το αισιόδοξο και εορταστικό πνεύμα της παράδοσής μας.
Κούλουμα στην Κεφαλονιά
Οσο αφορά το έθιμο στην Κεφαλονιά, διαβάστε το άρθρο του Τάκη Τόκκα:
Τα Μπεμπεούλια, η φλαούνα, ο φύσουνας και τα Κούλουμα στην Κεφαλονιά. Γράφει ο Τάκης Τόκκας
Πηγές – Αναφορές:
- Νικόλαος Πολίτης – Λαογραφικές ερμηνείες (βλ. ετυμολογία από cumulus)
- Γ. Μπαμπινιώτης – Λεξικογραφικές σημειώσεις για «κούλουμα» (εκδοχή από culmen)
- Α. Καμπούρογλου – Ιστορική αναφορά στην αθηναϊκή προέλευση του όρου (κολώνες Ολ. Διός)
- Λεξικό της Νέας Ελληνικής (ΛΚΝ) – Ετυμολογία «κούλουμα» (κούμουλο < λατ. cumulus)
- Εγκυκλοπαίδεια & Λαογραφικές πηγές – Περιγραφές εθίμου σε Κωνσταντινούπολη και Αθήνα
6.Σύγχρονες πηγές – Άρθρα και ιστοσελίδες για τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας και την χρήση του όρου σήμερα argiro.gr el.wikipedia.org
===
√ Οι εικόνες του κειμένου ειναι δημιουργίες της τεχνητής νοημοσύνης με βάση τα έθιμα της Κεφαλονιάς, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση στις λεπτομέρειες.
