Το παγκόσμιο τουριστικό φαινόμενο εισέρχεται σε φάση αλλαγών, οι περισσότερες από τις οποίες εντάθηκαν ή εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας και αναμένεται να μεταβάλουν σημαντικά τη μελλοντική πορεία του, όπως επισημαίνει σε έκθεσή της σχετικά με τα megatrends στον τουρισμό η Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών – Insights της Alpha Bank.
Πιο συγκεκριμένα, η απειλή της κλιματικής αλλαγής καθιστά επιτακτική την ανάληψη δράσης σε παγκόσμιο επίπεδο για την αντιμετώπιση των συνεπειών της. O κλάδος του τουρισμού καλείται να εφαρμόσει «πράσινες» πολιτικές και να ενσωματώσει νέες τεχνολογίες.
Αλλάζουν τα πρότυπα σε φιλοξενία και ταξίδια
Παράλληλα, η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει αλλάξει σε σημαντικό βαθμό τις συνθήκες της καθημερινότητας, γεγονός που έγινε περισσότερο εμφανές κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν το μεγαλύτερο μέρος του επιχειρηματικού κόσμου υιοθέτησε την εξ αποστάσεως εργασία. Επιπρόσθετα, οι δημογραφικές εξελίξεις και ειδικότερα η γήρανση του πληθυσμού, καθώς και η αλλαγή νοοτροπίας των νεότερων γενεών, εκτιμάται ότι μεταβάλουν τα καταναλωτικά πρότυπα στο χώρο της φιλοξενίας, των ταξιδιών και της διασκέδασης..
Επιπλέον, η πανδημία εκτιμάται ότι θα επηρεάσει μακροπρόθεσμα την τουριστική βιομηχανία με διάφορους τρόπους. Οι ανωτέρω τάσεις παγκοσμίου κλίμακας, τα megatrends, δημιουργούν τόσο ευκαιρίες (chances) για την ανάπτυξη του τουρισμού, όσο και απειλές (threats) που θα πρέπει να αντιμετωπίσει ο τομέας.
Οι τάσεις αυτές (βλ. Σχήμα 1) κατηγοριοποιούνται σε:
1. Σχετικές με τον σχεδιασμό πολιτικής (πράσινη σκίαση): περιλαμβάνουν την πράσινη μετάβαση και την προώθηση του προσβάσιμου τουρισμού.
2. Τεχνολογικές (μπλε σκίαση): πρόκειται για τον ψηφιακό μετασχηματισμό των υπηρεσιών του τουρισμού στη βελτιστοποίηση της εμπειρίας (αναζήτηση υπηρεσιών, αντιστοίχιση προτιμήσεων, αξιοποίηση βάσεων δεδομένων και μηχανικής μάθησης για τιμολόγηση και εξομάλυνση περιόδων αιχμής) και εφαρμογών ρομποτικής.
3. Συμπεριφορικές (ροζ σκίαση): αφορούν στην κληρονομιά της πανδημίας (κοινωνική αποστασιοποίηση, προτεραιοποίηση των υγειονομικών συνθηκών), στη ζήτηση για προσβάσιμο τουρισμό, αλλά και σε νέα ταξιδιωτικά πρότυπα τα οποία συνδέονται με την ευελιξία στην αγορά εργασίας (μακροχρόνιες άδειες, sabbaticals, τηλεργασία).
4. Δημογραφικές (κίτρινη σκίαση): δηλαδή η γήρανση του πληθυσμού, η οποία φαίνεται ότι δημιουργεί προοπτικές για την ανάπτυξη νέων αγορών στον τουριστικό τομέα.
Το Σχήμα 1 περιλαμβάνει (δεξιά πλευρά) αφενός, την αλληλεπίδραση των megatrends με τις μεταβαλλόμενες προτιμήσεις των ταξιδιωτών και αφετέρου, τις αναγκαίες προσαρμογές των επιχειρηματικών μοντέλων της τουριστικής βιομηχανίας στις νέες συνθήκες.
Από την πλευρά της ζήτησης και σε ό,τι αφορά τις νέες προτιμήσεις των ταξιδιωτών (πορτοκαλί σκίαση), αυτές περιλαμβάνουν: (i) επιλογές που γίνονται με γνώμονα την προστασία του περιβάλλοντος, (ii) την αυξημένη χρήση της τεχνολογίας σε όλες τις πτυχές της καθημερινής ζωής που βρίσκουν εφαρμογή και στις ταξιδιωτικές προτιμήσεις, (iii) την αυξημένη ζήτηση για νέες εμπειρίες και για την απόκτηση γνώσης, (iv) έναν νέο τρόπο ζωής που συνδυάζει την εργασία με τα ταξίδια και (v) την αυξημένη ζήτηση για προσβάσιμες υποδομές σε τουριστικούς προορισμούς.
Από την πλευρά της προσφοράς, οι επιχειρήσεις στον τουριστικό τομέα αναμένεται να αλλάξουν τα επιχειρηματικά μοντέλα τους (changing business models), προκειμένου να προσαρμοστούν, να αποκτήσουν συγκριτικά πλεονεκτήματα και να ανταποκριθούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες των τουριστών μέσω: της ανάλυσης των αναθεωρημένων προτύπων συμπεριφοράς, της ενίσχυσης των πρωτοκόλλων ασφαλείας και υγιεινής, της επένδυσης σε πράσινες και προσβάσιμες υποδομές και της ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού.
Κλιματική αλλαγή και κόστος μετάβασης στην πράσινη οικονομία
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί μια από τις κορυφαίες προτεραιότητες διεθνών οργανισμών και κρατών παγκοσμίως, με το φαινόμενο να έχει επιπτώσεις όχι μόνο στο περιβάλλον, αλλά και στην οικονομία. Ο τουρισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το φυσικό περιβάλλον και, ως εκ τούτου, επηρεάζεται σημαντικά από τις κλιματικές συνθήκες. Επομένως, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, όπως οι υψηλότερες θερμοκρασίες, οι ακραίες καιρικές συνθήκες, η έλλειψη πόρων, καθώς και η διάβρωση του φυσικού περιβάλλοντος αναμένεται να έχουν σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στην τουριστική βιομηχανία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τουριστική δραστηριότητα υπό την ευρεία έννοια συμβάλλει σημαντικά στις συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, καθώς αντιπροσωπεύει περίπου το 50% των μετακινήσεων και είναι υπεύθυνη κατά προσέγγιση για το 8% των παγκόσμιων εκπομπών άνθρακα. Συνεπώς, η κλιματική αλλαγή συνιστά πιθανότατα τη μεγαλύτερη πρόκληση για τη βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού τις επόμενες δεκαετίες.
Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής αναμένεται να είναι ποικίλος και ανάλογος με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τουριστικής περιοχής (π.χ. σύμφωνα με το επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης). Ως εκ τούτου, οι σχετικές ενέργειες που θα υλοποιηθούν θα πρέπει να αποφασιστούν καταλλήλως. Αυτές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη διαχείριση των τουριστικών ροών, των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, την πραγματοποίηση σύγχρονων επενδύσεων που συνδέονται με την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση.
Τι πρέπει να γίνει;
Από την πλευρά της προσφοράς, η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού και νέων προορισμών, π.χ. τουρισμός σε ορεινές περιοχές, αγροτουρισμός, ιατρικός τουρισμός, οικοτουρισμός κ.λπ. θα μπορούσε να αποτελέσει το μέσο για τη διαφοροποίηση των κινδύνων που προκύπτουν από: (i) την κλιματική αλλαγή και την πιθανή μείωση της ζήτησης κατά τους θερινούς μήνες, δηλαδή την παραδοσιακή τουριστική περίοδο για την Ελλάδα· και (ii) την υψηλή εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από τον τουριστικό τομέα. Ως εκ τούτου, η υιοθέτηση σχετικών πολιτικών και η επένδυση σε εναλλακτικές μορφές τουρισμού θα ενισχύσει την ανθεκτικότητα του κλάδου, αλλά και της οικονομίας έναντι των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αλλά και μελλοντικών κρίσεων, αντίστοιχων με την πανδημία COVID-19. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η πλούσια γεωμορφολογία της Ελλάδας σε όλη την επικράτεια, αλλά και σε μεμονωμένους προορισμούς, όπως η Κρήτη, η Πελοπόννησος, η ηπειρωτική χώρα κ.λπ. ευνοεί μια περισσότερο ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη.
Από την πλευρά της ζήτησης, η επιτακτική ανάγκη για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της εκτιμάται ότι θα επαναπροσδιορίσει τις προτιμήσεις των τουριστών. Οι ταξιδιώτες με υψηλή περιβαλλοντική συνείδηση θα στραφούν σταδιακά σε διακοπές φιλικές προς το περιβάλλον, με χαμηλές εκπομπές άνθρακα. Τούτο σημαίνει ότι θα σταθμίζουν το χαμηλότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα των εγχώριων, έναντι των μακρινών προορισμών, θα στραφούν σε τουρισμό μικρής κλίμακας, αντί προορισμών μαζικού τουρισμού. Τούτο, ενισχύει την ανάπτυξη νέων προορισμών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, αλλά και τη ζήτηση για καταλύματα και μεταφορικά μέσα που υιοθετούν πράσινες πολιτικές. Η αυξημένη ταξιδιωτική συνείδηση αναμένεται να ελαχιστοποιήσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των διακοπών, να συμβάλλει στη διατήρηση της φυσικής ομορφιάς και της βιοποικιλότητας, υποστηρίζοντας έτσι την ευημερία των τοπικών κοινωνιών.
Προετοιμασία των τουριστικών επιχειρήσεων για το ψηφιακό μέλλον
Η ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών στην επιχειρηματική δραστηριότητα του κλάδου του τουρισμού είναι αναγκαία για την αναβάθμιση της ταξιδιωτικής εμπειρίας των πελατών, την παροχή πληροφοριών και την προώθηση τουριστικών προορισμών. Η συνεχώς αυξανόμενη χρήση smartphones, εφαρμογών, φορητών συσκευών, ανέπαφων πληρωμών, εικονικών εμπειριών και προσβασιμότητας σε πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο, αναμένεται να αποφέρει οφέλη για τους πελάτες και τις επιχειρήσεις, μέσω της υψηλότερης ασφάλειας και της εξοικονόμησης κόστους και χρόνου.
Η πρόοδος στην τεχνολογία αιχμής και η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής και του αυτοματισμού στον τουρισμό έχει ιδιαίτερο, ερευνητικό ενδιαφέρον. Οι ψηφιακές λύσεις, όπως τα αυτόνομα οχήματα (autonomous vehicles) και οι φωνητικοί βοηθοί (voice assistants), εκτιμάται ότι θα μετασχηματίσουν τον κλάδο, καθώς η τεχνολογική πρόοδος παρέχει στις εταιρείες τη δυνατότητα για μη επανδρωμένες υπηρεσίες και νέα προϊόντα.
Η ενσωμάτωση της ρομποτικής στον τομέα της φιλοξενίας αναμένεται να είναι επωφελής σε πολλά πεδία, αφού θα βελτιώσει την ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών, θα μειώσει το κόστος εργασίας και θα αναβαθμίσει τη λειτουργία των ξενοδοχείων. Σύμφωνα με αρκετές μελέτες, οι χρήστες της ρομποτικής στα ξενοδοχεία, αναγνωρίζουν την υψηλότερη ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών. Ως εκ τούτου, αναδύεται μια νέα τάση, σύμφωνα με την οποία οι επιχειρήσεις επιλέγουν να αναθέτουν τις εργασίες ρουτίνας σε ρομπότ, ενώ δίνουν έμφαση στην παροχή άλλων, υψηλότερης ποιότητας, υπηρεσιών μέσω ανθρώπινης παρέμβασης, προς όφελος τόσο των πελατών, όσο και των εργαζομένων.
Η χρήση στατιστικής μηχανικής μάθησης και τεχνητής νοημοσύνης βοηθά στην ανάλυση, την επεξεργασία και την ταξινόμηση μεγάλων δεδομένων σχετικά με τις τουριστικές ροές και επομένως στη βελτίωση των προβλέψεων. Οι τουριστικές επιχειρήσεις μέσω των ψηφιακών τεχνολογιών μπορούν να αντιμετωπίσουν προκλήσεις, όπως η εποχικότητα της τουριστικής περιόδου.
Η εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας οδηγεί στην ανάπτυξη διαφοροποιημένων, τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών, τα οποία προσαρμόζονται περισσότερο στις προτιμήσεις των πελατών. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός στον κλάδο του τουρισμού μπορεί να αναβαθμίσει όλη την ταξιδιωτική αλυσίδα στο μέλλον, από την αναζήτηση καταλυμάτων και τη διενέργεια κρατήσεων, έως την επιστροφή των ταξιδιωτών και την αξιολόγηση των καταλυμάτων και των υπηρεσιών. Στην Ελλάδα οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του τουριστικού κλάδου. Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, προσέλκυσε άμεσες ξένες επενδύσεις στο πεδίο της τεχνολογίας, οι ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις εξακολουθούν να υστερούν στην ψηφιοποίηση, συγκριτικά με άλλες χώρες. Αυτό αντικατοπτρίζεται στον Δείκτη Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αφού η Ελλάδα (37,3) το 2021 κατατάσσεται στην 25η θέση μεταξύ των 27 κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ (50,7).
Ο τουρισμός είναι ένας τομέας που επηρεάζει και επηρεάζεται άμεσα από την κλιματική αλλαγή και το κόστος μετάβασης σε ένα οικονομικό μοντέλο, που βασίζεται σε ανανεώσιμες και καθαρές πηγές ενέργειας. Οι πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις παρέχουν σημαντικές δυνατότητες στον τουριστικό κλάδο να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμά του και να ενσωματωθεί στην κυκλική οικονομία.
Η αλλαγή των προτύπων συμπεριφοράς και η «κληρονομιά» της πανδημίας
Η εξ αποστάσεως εργασία και η δυνατότητα που παρέχεται από διάφορες εταιρείες και οργανισμούς για λήψη αδειών για μακρά χρονικά διαστήματα ή sabbaticals, ενισχύουν την αυξανόμενη ζήτηση για εναλλακτικούς τύπους διακοπών, εκτός δηλαδή από τον τουρισμό πόλης και τον καλοκαιρινό τουρισμό. Οι ταξιδιώτες μπορεί να επιδιώξουν να συνδυάσουν την επίσκεψή τους σε έναν προορισμό με νέες εμπειρίες, ή με την απόκτηση γνώσης, όπως η εκμάθηση μιας νέας δεξιότητας, η έρευνα, ο εθελοντισμός, αθλητικές ή περιηγητικές δραστηριότητες (τουρισμός περιπέτειας), ή ακόμα και με ποιοτικό χρόνο με τους οικείους τους. H ισορροπία επαγγελματικής και προσωπικής ζωής (work-life balance) αποτελεί υψηλή προτεραιότητα για τις νεότερες ηλικίες (π.χ. millennials). Επομένως, η απουσία από την εργασία για αξιοσημείωτο χρονικό διάστημα με σκοπό τα ταξίδια είναι μια τάση που αναμένεται να επικρατήσει τουλάχιστον για τις επόμενες δύο γενιές. Επιπλέον, φαίνεται ότι τα ταξίδια γίνονται περισσότερο για «αναζήτηση νέων, ουσιαστικών και αυθεντικών εμπειριών», παρά για «απόδραση από την καθημερινή ρουτίνα», όπως συνέβαινε στο παρελθόν.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, επίσης, αναδύθηκε η σημασία των ενισχυμένων μέτρων ασφαλείας και υγιεινής. Είναι πολύ πιθανό, επομένως, οι ταξιδιώτες -έχοντας βιώσει μια παγκόσμια υγειονομική κρίση- να επιλέγουν προορισμούς με πρόσβαση σε συστήματα υπηρεσιών υγείας, ενώ κατά τη διαδικασία επιλογής του κατάλληλου καταλύματος, η ύπαρξη ενισχυμένων πρωτοκόλλων καθαρισμού φαίνεται, ήδη, να αποτελεί σημαντικό κριτήριο.
Ως εκ τούτου, ο τουρισμός μικρής κλίμακας και ο τουρισμός σε φυσικές περιοχές αναμένεται να ενισχυθούν, είτε ως επιλογή ατόμων με περιβαλλοντική συνείδηση, είτε ως εναλλακτική λύση για την αποφυγή προορισμών μαζικού τουρισμού. Αυτό, κατά συνέπεια, αυξάνει την ανάγκη για ανάπτυξη τουριστικών εγκαταστάσεων, υπηρεσιών και προϊόντων σε τέτοιες περιοχές. Ωστόσο, είναι σημαντικό οι τουριστικοί προορισμοί σε μη αστικές περιοχές να καλύπτουν τις ανάγκες των δυνητικών πελατών και να είναι προσβάσιμοι σε όλους, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με μειωμένη κινητικότητα. Λαμβάνοντας υπόψη και τη γήρανση του πληθυσμού, ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες χώρες, η ανάγκη δημιουργίας κατάλληλων υποδομών σε αυτές τις περιοχές είναι καθοριστική.
Η αλλαγή του εποχικού προτύπου του ελληνικού τουρισμού
Συμπερασματικά, οι ταξιδιωτικές προτιμήσεις φαίνεται ότι σταδιακά, πιθανότατα, να αρχίσουν να αποκλίνουν από το στερεότυπο για τον ελληνικό τουρισμό που είναι συνυφασμένο με τις καλοκαιρινές διακοπές, τον ήλιο και τη θάλασσα. Αυτό συνεπάγεται ότι οι τουρίστες έχουν περισσότερα κίνητρα για να επισκεφθούν τη χώρα μας, και μπορούν να το πραγματοποιήσουν όλο το χρόνο. Ως εκ τούτου, η Ελληνική Πολιτεία, σε συνεργασία με τις τουριστικές επιχειρήσεις, θα πρέπει να στοχεύσουν στη διεύρυνση της τουριστικής περιόδου, η οποία θα δημιουργήσει ευκαιρίες για περαιτέρω ανάπτυξη του τουρισμού, ενός από τους σημαντικότερους τομείς για την ελληνική οικονομία. Το τελευταίο μπορεί να πραγματοποιηθεί, μεταξύ άλλων, μέσω της ανάλυσης των αναθεωρημένων προτύπων συμπεριφοράς των ταξιδιωτών, αλλά και της ανάπτυξης νέων προορισμών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού.
