Σε αφανισμό οδεύει ο πρωτογενής τομέας σε αρκετά ελληνικά νησιά, με τις προβλέψεις για τα αμέσως επόμενα χρόνια να είναι δυσοίωνες. Πέρα από το υψηλό κόστος παραγωγής, η κλιματική κρίση με τους όλο και περισσότερους άνυδρους χειμώνες και τη συνεπαγόμενη ανεπάρκεια νερού, κυρίως όμως το κυνήγι του… τουριστικού ονείρου, εξαφανίζει την κτηνοτροφία και τη γεωργία στα νησιά, οδηγώντας τους δύο ζωτικούς τομείς – πλην κάποιων φωτεινών εξαιρέσεων – σε αργό θάνατο.
Η μεγαλύτερη μείωση σε αμιγώς κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις σημειώθηκε σε Νότιο και Βόρειο Αιγαίο καθώς και Ιόνια Νησιά.
Ο πρωτογενής τομέας βάλλεται σε όλη τη χώρα, με τα στοιχεία της Απογραφής του 2021 για τη Γεωργία και την Κτηνοτροφία που πραγματοποίησε η Ελληνική Στατιστική Αρχή να είναι αποκαλυπτικά: οι γεωργικές δραστηριότητες εκτείνονται στο 21% της επιφάνειας της ελληνικής επικράτειας και απασχολούν το 12% του εργατικού δυναμικού της χώρας, ποσοστό το οποίο τα τελευταία χρόνια συνεχώς μειώνεται, συνεισφέροντας το 3,6% του συνολικού ΑΕΠ.
Είναι ενδεικτικό πως οι οικογενειακές μονάδες και οι συνεταιρισμοί στην Ελλάδα είναι λιγότεροι αναλογικά με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Μείωση, όμως, παρατηρείται ταυτόχρονα στη χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση καθώς και στις ζωικές μονάδες. Ετσι, από το 2009 έως το 2020 η μείωση της χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης σε όλη την επικράτεια έφτασε το 18,8%, ενώ σε αυτή τη δεκαετία μειώθηκαν κατά 20% οι αμιγώς κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις.
Διόλου τυχαία, οι περιοχές όπου κατεγράφη η μεγαλύτερη μείωση είναι το Νότιο και το Βόρειο Αιγαίο καθώς και τα Ιόνια Νησιά. Είναι χαρακτηριστικό πως σε Κυκλάδες και Δωδεκάνησα – όπου σημειώθηκε η μεγαλύτερη μείωση (34%) σε χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση – οι μεταβολές στον αριθμό των ζώων είναι ραγδαίες: 14% για τα βοοειδή και 42,3% για τα αιγοπρόβατα.
Ο παράγοντας της κλιματικής κρίσης
Ομως, και η κλιματική κρίση ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την ανησυχητική αυτή πορεία του πρωτογενούς τομέα προς τον αφανισμό. Σύμφωνα με την καθηγήτρια του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Κρήτης Μαρία Κανακίδου, «η αύξηση της θερμοκρασίας και της ξηρασίας στην περιοχή μας, αλλά και της συχνότητας εμφάνισης των ακραίων καιρικών φαινομένων (καύσωνες, ραγδαίες βροχές, πλημμύρες), επηρεάζει όχι μόνο την ανθρώπινη υγεία αλλά και τον παραγωγικό τομέα, τη γεωργία, τις καλλιέργειες, την κτηνοτροφία και την αλιεία».
Μάλιστα, για τις επιπτώσεις στη γεωργία από την κλιματική κρίση πραγματοποιήθηκε στα τέλη Ιουνίου φόρουμ διαλόγου του Εθνικού Δικτύου για την Κλιματική Αλλαγή, που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με την υποστήριξη της Ακαδημίας Αθηνών και της Διοικούσας Επιτροπής του Δικτύου, στην Κρήτη, που, όπως φαίνεται, είναι μία από τις περιοχές που επηρεάζεται.
Την ίδια στιγμή, ο υπερτουρισμός δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στον πρωτογενή τομέα στα νησιά, με τους κτηνοτρόφους και τους αγρότες να αποτελούν πλέον επαγγελματικές ομάδες προς εξαφάνιση και τα βοσκοτόπια μακρινή ανάμνηση. Οι μεν πρώτοι άλλαξαν επαγγελματικό προσανατολισμό, στρεφόμενοι στην… παροχή υπηρεσιών, ενώ τα δεύτερα έδωσαν τη θέση τους σε φαραωνικές ξενοδοχειακές μονάδες.
Πάρος: Λίγα βοσκοτόπια για πολυαπασχολούμενους κτηνοτρόφους
Στο τρίτο μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων ο πρωτογενής τομέας παρουσιάζει τα τελευταία χρόνια μια σταθερότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν δέχεται πιέσεις. Οπως σημειώνει ο διευθυντής του Αγροτικού Συνεταιρισμού Πάρου Αλέξης Γκόκας, οι παράγοντες που δυσχεραίνουν την κτηνοτροφία στο νησί είναι το υψηλό κόστος της γης, καθώς δίνεται για εκμετάλλευση και ανοικοδόμηση εξοχικών κατοικιών και ξενοδοχειακών μονάδων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει πρακτικά χώρος να βοσκήσουν τα ζώα.
«Παράλληλα, υπάρχει μεγάλη δυσκολία στην εύρεση ανθρώπινου δυναμικού, κι αυτό γιατί υπάρχουν πολλές επαγγελματικές εναλλακτικές. Ακόμα και το θέμα του νερού παίζει καθοριστικό ρόλο. Ισως ο βασικός λόγος που η κτηνοτροφία αντέχει ακόμη είναι επειδή το νησί παράγει τη δική του ζωοτροφή – το κριθάρι – κι αυτό βοηθάει σημαντικά τους επαγγελματίες».
Σήμερα οι κτηνοτροφικές μονάδες της Πάρου είναι ως επί το πλείστον μικρές, οι κτηνοτρόφοι έχουν κυρίως 10-15 αγελάδες και είναι πολυαπασχολούμενοι.
«Η πολυαπασχόληση, άλλωστε, είναι το αγροτικό μοντέλο που κυριαρχεί στα νησιά. Αυτό που θα πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι πως εάν σβήσει ο πρωτογενής τομέας στα νησιά, αυτός που θα πληγεί – όσο κι αν ακούγεται παράξενο – είναι ο τουριστικός κλάδος. Κι αυτό γιατί οι εικόνες από τα τοπία και το περιβάλλον του νησιού που απαθανατίζει ο επισκέπτης είναι στην πραγματικότητα ανθρώπινες παρεμβάσεις και πιο συγκεκριμένα παρεμβάσεις που έχουν κάνει οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι: οι πεζούλες, τα αμπέλια, οι ελαιώνες. Εάν λοιπόν χαθεί αυτή η ενασχόληση με τη γη και τα ζώα, θα δημιουργηθεί ένα εντελώς διαφορετικό τοπίο, που δεν θα έχει κανένα τουριστικό ενδιαφέρον» καταλήγει ο Αλέξης Γκόκας.
Φολέγανδρος: «Ολα τα εισάγουμε με το πλοίο της γραμμής»
«Σε πέντε χρόνια δεν θα υπάρχει ούτε ένας βοσκός πάνω στο νησί μας», προβλέπει ο δήμαρχος Φολεγάνδρου Κυριάκος Μαρινάκης. Οπως λέει, εάν ξεκινήσει κανείς από το λιμάνι και πάει μέχρι την άλλη άκρη του νησιού, το πιθανότερο είναι ότι δεν θα συναντήσει ούτε ένα ζώο.
«Ο παππούς μου ήταν βοσκός, ο πατέρας μου ήταν ελεύθερος επαγγελματίας αλλά κράτησε ως χόμπι το κομμάτι της κτηνοτροφίας γιατί ήταν κάτι που είχε μάθει. Εγώ δεν έχω καμία επαφή με τον κτηνοτροφικό κλάδο. Αυτό που θέλω να πω, είναι ότι το επάγγελμα του βοσκού ή του γεωργού σταματά στον ίδιο τον βοσκό ή τον γεωργό, καθώς τις περισσότερες φορές οι απόγονοι δεν το ακολουθούν, αντίθετα ασχολούνται με τον τουρισμό», σημειώνει ο δήμαρχος ενός νησιού που τα τελευταία χρόνια ανεβαίνει διαρκώς στην προτίμηση Ελλήνων και ξένων επισκεπτών.
Οπως υποστηρίζει ο ίδιος, ακόμα και η απαγόρευση του παστουρώματος – του δεσίματος των άκρων των ζώων ή και του κεφαλιού με τα πόδια – ως μία βάναυση και κακοποιητική συμπεριφορά, συνέβαλε ώστε κάποιοι κτηνοτρόφοι να πάρουν την απόφαση και να τα παρατήσουν μία ώρα αρχύτερα, αφού «έτσι είχαν μάθει να εργάζονται».
Οσο για την αγροτική παραγωγή, υπογραμμίζει πως το νησί δεν παράγει πλέον τίποτα. «Ολα τα εισάγουμε. Η Φολέγανδρος πριν από 100 χρόνια είχε όλες τις πρώτες ύλες. Σήμερα, όμως, όλα τα αγροτικά προϊόντα θα έρθουν με τα πλοία της γραμμής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται και για τις τιμές αλλά και για την επάρκεια σε περιόδους μεγάλης ζήτησης ή δύσκολων καιρικών συνθηκών», περιγράφει ο Κυριάκος Μαρινάκης.
Ακόμη και η μελισσοκομία που ήταν κάποτε σήμα κατατεθέν του νησιού, τα τελευταία δύο χρόνια, εξαιτίας των καιρικών συνθηκών, τείνει να εκλείψει, με την παραγωγή να έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Ο μοναδικός κλάδος του πρωτογενούς τομέα που συνεχίζει να ανθεί στη Φολέγανδρο, κατά τον δήμαρχο, είναι η αλιεία, με τις επαγγελματικές άδειες του κλάδου να φτάνουν αισίως τις 32.
Χάλκη: Τρεις κτηνοτρόφοι, τρεις μελισσοκόμοι
Οι μόνιμοι κάτοικοι σε όλους τους μικρούς τόπους της χώρας είναι η γενιά που γεννήθηκε και μεγάλωσε σε αυτούς.
«Δηλαδή η γενιά των πατεράδων και των παππούδων μας. Οι επόμενες γενιές έφυγαν από τις περιοχές αυτές, από τα νησιά. Πώς επηρεάζει αυτό τον πρωτογενή τομέα; Είναι πολύ απλό. Οσοι έχουν απομείνει και ασχολούνται με τη γη και τα ζώα είναι οι άνθρωποι που έμαθαν να κάνουν μόνο αυτό. Εάν πεις σήμερα σε ένα παιδί που μόλις τελείωσε το σχολείο να γίνει βοσκός ή αγρότης, θα αρνηθεί και θα πάει στο εύκολο χρήμα που προσφέρει ο τουρισμός. Οι δουλειές του πρωτογενούς τομέα έχουν μεγάλη ταλαιπωρία» εξηγεί από την πλευρά του και ο δήμαρχος Χάλκης, Αγγελος Φραγκάκης.
Η Χάλκη τη δεκαετία του ’60 ήταν αυτόνομη, παρήγε τόσο πολλά προϊόντα – φακές, σταφύλια, κριθάρι, σιτάρι – που έστελνε και στη Ρόδο. «Σήμερα είναι τρεις κτηνοτρόφοι στο νησί που έχουν κυρίως κατσίκια και αρνιά, χωρίς να παράγουν γάλα ή να φτιάχνουν τυρί, και τρεις οικογένειες που έχουν μελίσσια. Μάλιστα, εξαιτίας της κλιματικής κρίσης και των συνθηκών που έχουν δημιουργηθεί, ακόμα και αυτοί οι μελισσοκόμοι, οι οποίοι κάνουν αυτή τη δουλειά συμπληρωματικά, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα με την παραγωγή».
Ο δήμαρχος Χάλκης πάντως προσθέτει πως είναι ντροπή για μια χώρα σαν την Ελλάδα να μην προσφέρει στον επισκέπτη τοπικά προϊόντα. «Θα πρέπει λοιπόν να υπάρξει ένας στρατηγικός σχεδιασμός ο οποίος θα ενισχύει τον πρωτογενή τομέα στα νησιά και θα εξασφαλίζει πως τα προϊόντα των επαγγελματιών θα τα απορροφά ο τουριστικός κλάδος. Αυτό τουλάχιστον κάνουν η Ισπανία και η Ιταλία» καταλήγει.
Σέριφος: «Μέλι Βουλγαρίας στα πρωινά»
«Στη Σέριφο, η κτηνοτροφία έχει σχεδόν εκλείψει. Πρόκειται για βαρύ και δύσκολο επάγγελμα αυτό του κτηνοτρόφου. Πριν από 30 χρόνια όσοι το ακολουθούσαν ήταν προσηλωμένοι σε αυτή τη δουλειά. Μετά ήρθε ο τουρισμός, που συγκριτικά με την κτηνοτροφία, είναι πιο ξεκούραστος», λέει ο δήμαρχος Κωνσταντίνος Ρεβίνθης.
Το μοντέλο που επικρατεί πλέον στο νησί είναι η κτηνοτροφία να έχει μετατραπεί σχεδόν σε… χόμπι, με τους λιγοστούς κατοίκους που ασχολούνται με αυτή να το κάνουν συμπληρωματικά, έχοντας πέντε – δέκα ζώα απλά για τις ανάγκες της οικογένειάς τους. «Δυστυχώς, αγρότες και κτηνοτρόφοι είναι ίσως λιγότεροι από 10. Κι όμως, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90, αρχές του 2000, ήταν πάρα πολλοί». Στη γεωργία, δε, τα παραδείγματα επιστροφής νέων στη γη είναι ελάχιστα, τόσα που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, όπως παραδέχεται ο δήμαρχος του νησιού.
«Η νησιωτικότητα πλήττει πολύ περισσότερο τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους. Οδεύουμε σε μια μαζική τουριστικοποίηση που δυστυχώς θα οδηγήσει στην ερημοποίηση των νησιών. Είναι δυνατόν να μπορείς να παράγεις μέλι και να σερβίρεις στα πρωινά μέλι Βουλγαρίας», αναρωτιέται ο κ. Ρεβίνθης.
Κως: Στάβλοι δίπλα σε all inclusive ξενοδοχεία
Σε επιστολή που είχαν στείλει πρόσφατα τα μέλη του Συλλόγου Κτηνοτρόφων Κω προς τον υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης επισημαίνουν πως τα τελευταία χρόνια η γεωργία και η κτηνοτροφία στο νησί συρρικνώνονται επικίνδυνα.
Μεταξύ των όσων αναφέρουν είναι πως οι αρκετές σταβλικές εγκαταστάσεις του νησιού βρίσκονται πλέον και μέσα σε οικιστικές ζώνες «διότι με το πέρασμα των χρόνων έγιναν επεκτάσεις, χτίστηκαν τεράστια ξενοδοχεία διάσπαρτα στο νησί», με αποτέλεσμα οι μονάδες που πριν από 20-30 χρόνια «δεν ενοχλούσαν, τώρα να δημιουργούν σοβαρό πρόβλημα».
Την ίδια στιγμή, εστιάζουν στο ζήτημα της λειψυδρίας. «Δικαίως φωνάζουμε αρκετά χρόνια για το νερό στο νησί μας. Το νερό τελειώνει! Εάν δεν έχουμε νερό, δεν θα υπάρχει ζωή. Η ραγδαία και απότομη άνοδος του τουριστικού προϊόντος γέννησε και άμεση ζήτηση για περισσότερο νερό. Εκατοντάδες παράνομες γεωτρήσεις φυτρώνουν η μία πίσω από την άλλη για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση των μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων. Αγαπάμε το νησί μας, αγαπάμε το επάγγελμά μας, δεν βαλθήκαμε εναντίον του τουρισμού που είναι σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης, ζητάμε να υπάρχει μια ισορροπία επαγγελματικών προσανατολισμών, σαν αγρότες θα σας πούμε ότι η μονοκαλλιέργεια κουράζει ένα χωράφι, με τον ίδιο τρόπο και η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού κάποια στιγμή θα κουράσει το νησί» επισημαίνουν τα μέλη του Συλλόγου.
